Saturday, January 28, 2023

Lt. Col. Hrang Ṭhio (1919-1949)

 The Burma Campaign

Lt. Col. Hrang Ṭhio nih, “Cozah ralkap kan si caah cozah a domi ral cu kan doh ve hrimhrim a hau,” tiah Chin Ralbawi vialte meeting ah a chim caah Karen ral cu Chin Ralkap nih doh an rak thawk hna.

Hrang Ṭhio cu Pu Bawi Kulh le Pi Do Thluai nih 1919 kumchung ah Laizo Thanhniar khua ah an hrin. Amah cu kum 9 a ti ah Laizo sianginn ah ca a cawng. A nu le a pa nih kaitermi si loin Cozah nih khua pakhat ah pahnih cio kai dingin rak ti a si caah amah zong cu khua mi nih ṭuanvo lak in rak kaitermi a si ve.

Laizo sianginn cun tang li tiang a cawng i ca a thiam caah cozah nih Scholarship thla khat ah Rs. 8/- an pek i Falam Mirang sianginn ah a kai. Tangnga a cawn lioah aa phuak i Zipeng bawipa nih Lai holh cawnpiaktu ah a lak i thlahlawh Rs. 15/- a pek. Phaisa aa khon i ca cu a cawng ṭhan.

Tang ruk a sung i aa phuak. Saya rian a sok i N. Hmunpi khua ah a ṭuan. A thlahlawh cu aa khon i rang pathum aa cawk i a rian cun a chuah hnuah Falam le Kalaymyo karlak ah rang cun kuli a lek.

Image result for Hrang Thio

An khua mi Lian Hoi a ṭhit i a nu le a pa sin um loin a pu Pu Ngun Dum te sinah an um. A pu cu caw a zua i nifate cawkhalh le caw-ek ruh le lo i riit dawnh ah a hna a hnok ngaingai. A pa cu lamkhawngrian a ṭuan i a pa rian cu kaan chawn lai a ti nain a duh lo caah a lung aa nuam lo i 1939 kum ah ralkap ah a lut.

Hrang Ṭhio cu pumrua ṭha, mi chuakthiam le mileklak a si caah ralkap a luh hnu tlawmpal ah sen hnih (Naik) a hmu. Section Commander a ṭuan i training an tuah lioah amah nawl in a tithawlchung ti a din caah a sen cu an dawh.

A rauh hlanah Ralpi Pahnihnak a chuak i Laitlang ah tlun duh loin Mirang pawl he India ram ah an kal i Hosiarpor khua ah Second Burma Rifles ah a lut i Senthum (Havildar) an pek.

1943 kum ah akhunh in a tlung i a kir cangkate in India rank Bokhat (Jemadar) an pek i Brigadier Wingate kuttang ah a ṭuan. Kawl ram le Tuluk ramri Kachin ram ah raldoh ah an kal i ral an tei hna ruangah B.G.M. (Burma Galanttry Medal) minṭhatnak ah an pek. Japan cu ral an sung i Mirang nih Falam an lak ṭhan hnuah Hrang Ṭhio cu khua ah a tlung.

1945 kumchung (kum thar) ah 1st Chin Rifles cu Falam ah, cun 2nd Chin Rifles cu Tedim ah an phunh. Hlan i Chin Hills Battalion cu Anti Tank Regiment an ti i a hnuah 3rd Chin Rifles an run ti.

Hrang Ṭhio cu 1st Chin Rifles ah Quarters Master an ṭuanter. Tlawmpal ah 2nd Chin Rifles ah Company Commander in a ṭhial i tlawmpal a ṭuan hnuah Major (Buhmu) a hmu.

Kawl ramchung ah Japan ral a daih cang caah 1st Chin Rifles cu Mingaladon le 2nd Chin Rifles cu Shwebo ah ti-in an ṭhial hna. 1947  kumchung ah 1st Chin Rifles cu Akyab ah an ṭhial hna i Hrang Ṭhio cu aa ṭhial ve.

1948 kum January 1 ni in Major Hrang Ṭhio cu Lt. Colonel reng an pek i Lt. Colonel Flanagan rian a chan i 1st Chin Rifles ah C.O. (တပ္ရင္းမွဴး) a ṭuan. Mah cun 1st Chin Rifles cu Sles Barracks (Yangon) ah an ṭhial hna.

1949 kum thar chuahkate in Communist pawl le Karen ral pawl nih Kawl ram cozah cu an doh i Kawl ram cu hna a hnawk ngaingai. Yangon in meng 9 a hlatnak Insein khua zong Karen ral nih an lak cang i Kamayut tiang ralkut ah a tla cang.

1st Chin Rifles cu Yangon cun Mingaladon ah an ṭhial zokzok hna i Jacob Barrack ah an um. Chin Ralbawi pawl vialte cu War Office ah an i tong i ‘Karen ral cu Chin Rifles nih kan do hna lai maw do hna lo?’ tiah an i ceih.

Chin Ralbawi dang vialte nih, “Miphun i rem lo ruang i a chuakmi ral a si caah Chin mi cu i tellote in, daite in kan um ah a ṭha lai, Chin miphun a kan domi ral a si lo,” tiah an ti.

Asinain Lt. Colonel Hrang Ṭhio nih, “Cozah ralkap kan si caah cozah a domi ral cu kan doh ve hrimhrim a hau,” tiah biatakte in a chim caah Karen ral le Communist ral cu Chin Ralkap nih cun doh hram cu an thawk hna.

A hmasa bikah 1st Chin Rifles, le Karen ral cu Kamayut in an i do i Insein Myonelei ah an nor cuahmah hna. An chimnak ah, “Insein Myone kan phanh ahhin hai an parkate an si i Insein ral a dih tikah cun hai an hmin dih cang,” an ti.

Karen ral cu a hrah ngaingai caah Chin Ralkap tampi an thi i tampi hma an pu. Amah Lt. Col. Hrang Ṭhio pumpaak in raldohnak ah cun ralkap sinah a kal ve. Ni khat cu raldohnak ah Jeep in a kal lioah a Jeep mawngtupa cu Karen ral nih a cil salai hmanh dolh manh loin an kah i a thi.

Hrang Ṭhio nih Jeep cu a mawngh i a luat. Mah ticun Chin Ralkap  nih Insein ral cu an doh lengmang i an nunnak le an thisen tampi a liam le a luan hnuah Insein ral cu an tei i ral cu a dai. Cucaah an Battalionpi in raltei lunglawmhnak puai nganpi an tuah.

Karen ral cu a dih ti a si nain Tantabin khua ah ralhruang an i ser ṭhan i Cozah cu an doh ṭhan hna. Cozah nih Lt. Col. Hrang Ṭhio cu mah ral doh awkah cun ṭuanvo an pek ṭhan caah mah ralhruang cu doh awkah thlakhatchung timhlamhnak a tuah i Hmawbi khua ah Battalion Headquarters a tuah.

Hlapada khua ah Company pali a chiah hna i 1949 kum August 6 ni thawk in Karen ral cu doh dingin aa tim ṭhan. A nikhiah caan cu a hung phan i zing suimilam pathum in an tho i Capt. Maung Lwin, Capt. Thla Mawng, Lt. Thai Cawn le Cpl. Rua Khar he an i thawh i Lt. Thai Cawn nih Jeep car cu a mawngh i an pok.

Suimilam a cheu tluk an ruah hnuah kan hnu in rak kan dawi te u, tiah a cah tak hna bantukin Sgt. Bawi Kheng nih mawṭawka cu a mawngh i Capt. Paw Luh he an hei dawi hna. Hlapada khua phanh hlan vakah Karen ral nih cun an rak kah hna i Lt. Col. Hrang Ṭhio cu a kehlei phei ah an khen caah an kal kho ti lo.

Capt. Paw Luh te zong cu an va phan ve i Karen ral nih cun an dum hna i an tlaih hna caah ralkut chungah an tla dih cang. Karen ral pawl nih, “Chin mi nan si ruangah kan in that hna lai lo,” tiah an ti hna i Lt. Col. Hrang Ṭhio cu, “Na suimilam le na kutdonghrolh kan pe,” tiah an hal i a suimilam cu a phawih i a pek hna nain a kutdonghrolh tu cu a pe siang hna lo; U Nu fanu San San Nu nih a ṭhenhmi a si rua, an ti.

Sgt. Bawi Kheng nih Lt.Col. Hrang Ṭhio cu Mingaladon Siizung ah a kalpi. Ramlak ah sau tuk Karen ral nih cun an kham hna caah Lt. Col. Hrang Ṭhio cu a thi tam tuk a chuak i siizung an phanhpi tikah cun a luan tuk cang. Siibawipa nih, “A ke tan lo cun a si kho lai lo,” a ti caah a khukri in a ke cu an tan. Asinain ṭhatdeuhlei panh loin 1949 kum August 8 ni zanlei ah a thi.

Lt. Col. Hrang Ṭhio ruak cu siizung cun August 15 ni ah an ṭumpi i 1st Chin Rifles Hallpi ah an suan. A ruak cu Ramhruaitu Upa hna thlaanmual ah nawlngeitu Cozah upa hna nih vui dingin an tawlrel ko nain a nu le a nupi le cingla rualchan nih an hna a tla lo.

A chuahnak Than Hniar khua ah vui an duh caah 1949 kum December 21 ni ah Special Vanzuanglawng in Kalaymyo ah an zuanpi. Mingaladon Vanzuanglawng dinhnak ah Kawl ram upa vialte, Vuancichoke U Nu le a dang Vuanci vialte le a dang khua mi minung thong hra nak tlawm lo nih Hrang Ṭhio ruak cu upatnak an pek. Ralbawi nganpipi le ralkap tor le cheng nih a phung bantukin ralkap upatnak an pek dih hnuah Kalaymyo lei ah cun khum ruahmah in an zuanpi.

Kalaymyo Van zuanglawng dinhnak zongah cun ralkap le khua mi tampi nih Hrang Ṭhio ruak cu an rak don i upatnak an pek hnuah mawṭawka in Lumbang khua ah an lanhpi. Lumbang khua tiang lawng mawṭawka cu a phanh khawh rih caah a ruak cu laang in Thanhniar khua tiang an tlunpi. Thanhniar khua tiangte cu Ralbawi ngan nih an thlah i a chuahsemnak Thanhniar ah cun sunglawi ngaiin an vui.

Catialtu Sayaci Dr. Bawi Hu ( Crd: Vapual)

No comments:

Post a Comment

မြသွဲ့သွဲ့ခိုင်(သို့မဟုတ်) အာဏာသိမ်းမှုကြောင့် ပထမဆုံး အသက်ပေးခဲ့ရသူ

  စစ်အာဏာသိမ်းမှုကြောင့် သေဆုံးရတဲ့ အမျိုးသမီးတွေထဲမှာ နေပြည်တော်က အသက် ၁၉ နှစ်အရွယ် အမျိုးသမီးငယ် မမြသွဲ့သွဲ့ခိုင်က ပထမဆုံးဖြစ်ပါတယ်။ ၂၀၂...