LAICA THAWHKEHNAK TUANBIA

Kan Laica hi Mc Nabb nih a rak tuah hmasa tiah Dr. George Bedell nih 2002 December ah Salai Ceu Mang le Pu Stephen Ni Kio a rak chimh bal hna. Mc Nabb hi A.G.E Newland he hin ralkap buu khat ah a ummi an si i, amah nih Lai holh le Mirang holh in ṭialmi “The hand book of Haka or Baungshe Dialect of the Chin Language”, timi cauk hi 1891 kum ah an rak chuah. 

Hi Laica thawhkehnak kong he pehtlai in zeitik kum, nithla ah chuahmi a si ti kha a fiang ti lo nain 1892 kum Assam ram, Tura khuapi ah American Baptist Missionary pawl i tonnak an ngei. Cu tonnak ahcun Rom cafang (alphabet) hram a bunhmi Italian cafangfonh in ca tuahpiak dingah bia an khiah. American Baptist Missionary (ABM) i an biachahnak report, cahmai (lakah a tanglei bia zong hi an ṭial.

Assam state tlangcung mi hna i cafang caah Rom cafang hmanter ding.
Assam state le Kawlram ramri i biaknak rianṭuantu, cawnpiaktu saya hna cu,
tuhnu zongah pehtlaihnak kan ngeih ṭhiamṭhiam lai caah aa lomi cafangfonh kha
an  hman lai.

Hi meeting i chungṭuantu (Secretary) hna nih hi biachahnak kha Kawlram ah a ummi Lairam le Kachin ram biaknak rianṭuantu pawl sinah thanh le langhter ding.Kum 1954 kum ah uktu cozah le Lai ramkulh cozah hnatlaaknak in Rangoon Arts and Science University (RASU) in Laitlaang ca kong cekhlainak (research), khualtlawnnak (Chin Hills Linguistic Tour University Project) kha an tuah. 

Hi timhtuahnak in G.H.Luce le Dr. Theodore Stern, Prof. Eugene J. A. Henderson hna aa telmi phu cu Lairam Tedim, Falam le Hakha khua hna ah December thla chungah cekhlainak an tuah.  An hmuhmi le an cekhlaining kha Prof. Luce nih 1959 June thla ah Burma Research Society Journal ah a ṭial. 1965  kum ah Prof. Henderson nih  1954  kum ah an rak cekhlai lio i a zapi fonh ( Tedim-Chin ) timi kha cahmai  172  in Oxford University ah an nam i an chuah. 

Hi cauk cu London i Asia nichuahlei Ca Cekhlainak cachuah 15 nak a si tiah an ti. Prof. Henderson le a phu pawl nih an ṭialmi ah;
“Falam le Hakha ca zong kan cekhlaimi ah aa tel ve ko nain Tedim le Falam kar i kan kal lio-ah kan ihphah-tom a tlau i cu tom chungah aa tel ai. Falam le Hakha ca kong cekhlai khawh a si ti lai lomi hi ngaihchia ngai a si ko.” tiah an ṭial.
1914 kum ah Rev. J. H. Cope nih Tedim holh in Thukizakna thawngzamhca kha Madaras, Indiaram ah a nam i a chuah.
Laica thawhnak kong he pehtlai in Thomas Han Tai nih a tanglei bantukin saupi in a ṭial.
Laica (Chin Literature) cu thilri sining a dikmi (huterian system) a si i cu Laica cu India ram, Mirang ralkap Lieutenant R. Steward Hudson nih AD 1857 ah a phuahser. Amah a phuahsertu pumpaak nih a chimmi cu:
Keimah nih hi Laica (Chin Literature) kha a hmasabik ka ser tiang ahhin aho mizeihmanh nih Laica (Chin literature) a phuahsertu an um rih lo (There is nobody who invented Chin Alphabet before me).

Laica an rak tuahnak kumcaan le chuahsertu hna
Dialect (Holhṭeng) - Phuahsertu --Kum
Thado Kuki Chin ~ Lt. Steward Hudson(1857)
Lai Pian (Teddim)~ Pau Cin Hau(1860)
Asho ~~Rev. Steven (1865)
Lushai ~Thomas Herbert Lwein(1874)
Siyin  ~ Mr. Rundal ( 1894)
Hakha ~ A.G.E. Newland(1894)
Mara  ~ R.A. Lorrain (1907)
Falam ~ Rev. J.H. Herbert Cope(1910)
Tedim ~ Rev. J.H. Herbert Cope (1910)
K’Cho(Mindat)~Rev. N. Adson (1929)
Khumi ~ E.W. Francis (1930)
Zotung ~ Paw Khua mying (1933)
Lemi ~U Aung Bawi ( 1930)
Matu ~ Rev. Johnson & Ngai Tim(1954)
Dai ~Ms. Helga So Hartmann (1976)

Laica cu Surgeon Major Newland (IMS) nih kum 1894 in a rak kan tuahpiak i 1897 kum ah “A Practical Hand Book of the Lais as spoken by the Hakas and other allied tribes of the Chin Hills (Commonly the Baungshe dialect) timi cauk zong a rak kan chuahpiak.

Laica tialning cafangfonh le biafangkomh zong phun dang ngai in a ṭial. Newland hi Brigadier General Simon kut tang i a rak ummi a si i 1890 January 19 ni ah Hakha a phan. Amah phu hi Southern Force an rak ti hna. Laica hi cauk in a hung chuah kum hnih hnu ah Rev Arthur E. Carson le a nupi Laura cu 1899 March 15 ni ah Hakha khua an hung phan ve.

 Mah hnu cun Newland nih a rak tuahmi Laica cu a hlathlai. Kum 1900 ah a hawipa Prome siangbawi Rev. Dr. Tilbe kha an cah i Hakha khua cu a hung phan i Laica cu remh hram an thawk. Newland nih a rak hmanmi Diacritical marks hna lakah hman ti loin amah nih diacritical marks a thar a beetmi zong an um.
Mah  hnu  1908  ah Rev. Joseph Herbert Cope te nupa an hung phan ve. Rev. Cope hi ca lei ah a thiam ngaingaimi a si caah Carson le Dr. Tilbe hna i an tuahmi Laica cu tampi an hun thlen. Diacritical marks hna zong phun dang ngai in a hun remh dih.

 
Nihin i kan hmanning te hi a si ko.Atu kan hmanmi ‘ṭ’ cafang zong hi a hlan ah ‘ht’ tiah an rak hman. Rev.Cope chan hin Lai sianginn ah Laica cu an vun cawn i Laica cu a ṭhangcho ngaingai. Cu hnu cun Rev. Dr. Chester U. Strait te nupa cu 1925 ah an hung phan i Laica cu remh ding a tam tuk ti lo. Kan Baibal ca cu Laiholh in an kan lehpiak. Baibal sianginn zong Hakha khua ah an tuah i Laica ṭialning cafangfonh le biafangkomh zong sang ngaingai in a rak tuah.

Cu hnu cun Rev. Dr. Robert G. Johnson te nupa cu kum 1946 ah Tedim an hung phan i Hakha cu 1947 ah an rak phan. Annih cu remh ding zeihmanh an ngei ti lo i Cope le Strait nih an ṭialning tein an hun zulh i kan Baibal cu an kan lehpiak. Laica hi kan siangbawi pawl chan chungah aa zirh ve lengmang i huncho lam a rak panh.

 Asinain Newin cozah chan (1962) khan Laica cu a ṭumchuk i kum 15 chungah “Laica cu uico nih ṭam nolh” a rak timh. Sianginn ah cawn awk i tuahmi carel, khuaram tibantuk cauk pawl hi Peng Ca lei Zung (DIS) nih ṭuanvo a rak laak i Deirel Press i an nam hnu ah sianginn ah pek a si tawn. Asinain Laica hi vawlei lei nih biatak in ṭuanvo a laak lo tikah mah le miphun, peng nih ṭuanvo laak hau in a um cang. 1974 kum ah Peng Pyituh Council, Hakha nih Laica chuahnak khua an rak khaan.

1976 kum hrawngah Khrihfa lei rianṭuannak in Rev. James Sang Awi, Rev. Stephen Hre Kio le Rev. David Van Bik hna cu Rezua khua ah an rak i tong i, Christian Literature Society (CLS) an rak dirh i, Laica rianṭuannak cu an rak nunter. 1979 kum, Council a voihnihnak a phaak tikah fakpi in vawlei lei uknak upa hna zong cu a hung i thleng i 1979 March 15 ah “Laica Tuahtu Komiti” tiah Myone Council nih avoi thumnak Laica relnak cu an hun chuah. 1983 a phaak tikah Lai carel a voi linak an chuah than. 1985 January 17-18 ah Laica Kawmiti cu Hakha khua ah an i tong hna i a voihnihnak Laica ṭialning ceihhmainak an tuah. 

Cu i a kaimi hna cu Pu Hrang Hlun, Rev. Sang Awr, Pi Sui Thluai Ling, Pu Ma Bawm, Pu Bawi Hu, Rev. Dr. Van Bik, Pi Dawt Sung, Pu Chawn Kio, Rev. Mang Hup, Pu Lian Uk, Pu Khen Thang, Pu Lian Erh Cin hna an rak i tel i ahmasa bik Laica ṭialning cauk kha April 24, 1985 ah an chuah. 1985 December 5,6 ah Lai Grammar tuah a hauh caah Thantlang khua ah tonnak an rak tuah. Cu an tuahmi Lai Grammar cu Lai Ramkulh Council zung ah an rak pek hna nain “ Kawlholh in leh a hau” an ti ruangah nihin tiang chuah khawh ti loin cozah he riantuan ṭinak cu a lo thai.

Laica rianṭuannak cu caan zeimawzat a vaivuanh hnu ah kan pa le hruainak in HBA, TABC, CBA, MBA, ZBA ramchung Khrihfa hruaitu hna meeting an rak tuah i cu tonnak (Meeting) thawk cun 1988 April 24 ah vawlei lei in biaknak lei ah aa thleng i Chin Christian Literature Society (CCLS) timi kut chungah Laica rian cu a hung tla.

 Cun 1994 January 8-9 ah a voihnihnak CCLS Trienniel meeting cu Zion Church, Hakha ah an tuah i cu meeting ahcun CCLS timi kha “Chin Association for Christian Communication” (CACC) tiah minthlen a hung si i January 19-20 ah CACC cu fehter a si i nihin tiang hman thai a si. CACC chan a hung phaak hnu 1999 kum ah a voihnihnak Laica ṭialning cauk cu CACC nih a chuah ṭhan. 

Hi “Laica Dirhkamhtu Bu Hna”thawngin atu ahcun Laica cu a hung ṭhangcho ngai cang i “Holhnak” le “ṭialnak” tiah a hung i dang cang. Cucaah Laica cawnnak cu kan cozah nih thazaang pe hlah hmanhsehlaw Laimi a si paoh nih miphun, caholh le nunphung a nundam khawhnak caah kan thinlung hi a biapi tuk i kan liang cungah i khinh in i zuam peng cio a hau.

ဗိုလ်ချုပ်နေဝင်း အစိုးရအား တော်လှန်ခြင်း (5)

..

 

ဗိုလ်ချုပ်နေဝင်း ခေါင်းဆောင်သည့် တော်လှန်ရေးကောင်စီအစိုးရအား တော်လှန်ခြင်း

၁၉၆၂ ခုနှစ်တွင် ဗိုလ်ချုပ်နေဝင်းခေါင်းဆောင်သော တော်လှန်ရေးကောင်စီမှ တိုင်းပြည် အာဏာကို သိမ်းယူခဲ့ပြီး ဇူလိုင် ၄ ရက်နေ့တွင် မြန်မာ့ ဆိုရှယ်လစ်လမ်းစဉ်ပါတီအား တည်ထောင်ခဲ့သည်။ ၁၉၆၄ ခုနှစ်မှစတင်ကာ နိုင်ငံအတွင်းရှိ စက်ရုံနှင့် ပုဂ္ဂလိက လုပ်ငန်းများအားလုံး ပြည်သူပိုင်အဖြစ် သိမ်းဆည်းခဲ့သည်။ ထိုသို့ ပြည်သူပိုင် သိမ်းရာ တွင် ဦးဆွန်ခိုပေါင် မိသားစု ပိုင် ဆေးဆိုင် သည်လည်း ပြည်သူပိုင်အဖြစ် အသိမ်းဆည်းခြင်းခံခဲ့ရသည်။ နောက်ပြီး မြန်မာနိုင်ငံသည်လည်း ကွန်မြူနစ်ဆန်ဆန် အာဏာရှင် စနစ် ဘက်သို့ ဦတည်လာခဲ့သည်။ 

ထိုသို့တော်လှန်ရေးကောင်စီ၏ လုပ်ရပ်များအား လက်ပိုက် ကြည့် မနေနိုင်တော့သည့်အဆုံး တော်လှန်ရေးကောင်စီအစိုးရအား တော်လှန်ပြီး လွတ်လပ်သောချင်းပြည်ထူထောင်ရန်အတွက် ချင်းအမျိုးသားလက်နက်ကိုင် တော်လှန်ရေးကို စတင်ရန် မြန်မာပြည်မှထွက်ခွာခဲ့သည်။
အခြားချင်းခေါင်းဆောင်များ နှင့် လွှတ်တော်အမတ်ဟောင်းများဖြစ်ကြသော Pu Hrang Nawl (Ex-MP), Pu Dam Kho Hau, Pu Pa Cung Nung, Pu Mang Kho Pau, Pu Son Cin Lian (Ex-MP), Pu Ral Hmung (Ex-MP), Pu Hmun Hre and Pu Ro Thang (Ex-MP) တို့သည်လည်း သူတို့ အစီအစဉ် ကိုယ်စီဖြင့် တော်လှန်ရေးစတင်ရန် အိန္ဒိယသို့ ထွက်ခွာခဲ့ကြသည်။ 

ချင်းတော်လှန်ရေးသမား အားလုံးတို့သည် အိန္ဒိယ-မြန်မာနယ်စပ် တစ်လျှောက်တွင် ကိုယ်စီစခန်းချခဲ့ကြသည်။ အိန္ဒိယအစိုးရက ချင်း တော်လှန်ရေးသမားများအား နယ်စပ် ၂၅ မိုင်ပတ်လည် အတွင်း ခိုလှုံခွင့်ပေးခဲ့ပြီး သူတို့၏ နေထိုင် စားသောက်ရေး အတွက် ငွေကြေး အကူအညီ ပေးခဲ့သည်။

ဦးဆွန်ခိုပေါင် သည် ၁၉၆၄ ခုနှစ် ဧပြီလ ၂၈ ရက်နေ့တွင်အိမ်မှထွက်ခွာပြီး အိန္ဒိယနိုင်ငံ မဏီပူရ် သို့သွားရောက်ခဲ့သည်။ ၁၉၆၄ နှစ်ကုန်ပိုင်းတွင် ကျမ်ဖိုင် သို့ရောက်ရှိခဲ့ပြီး ဦးသွန်ခိုပုမ် နှင့်တွေ့ ဆုံခဲ့သည်။ ဦးသွန်ခိုပုမ် သည် Paite National Council ၏ခေါင်းဆောင်ဖြစ်သည်။ သူတို့ နှစ်ဦး တွေ့ဆုံပြီးနောက် ချင်းလက်နက်ကိုင် တော်လှန်ရေး အဖွဲအစည်း တစ်ရပ် တည်ထောင်ရန် ဆုံးဖြတ် ခဲ့ကြသည်။ အခြားချင်းခေါင်းဆောင်များနှင့်လည်း တွေ့ဆုံခဲ့ပြီး ဦးဟရန်နောလ် နှင့် အခြား ခေါင်းဆောင်များ၏ သဘောတူညီမှုဖြင့် ဦးဆွန်ခိုပေါင် နှင့် ဦးသွန်ခိုပုမ် တို့သည်တပ်သား ၃ဝ နှင့်အတူ အရှေ့ပါကိစ္စတန် နိုင်ငံ (ယ္ခု ဘင်္ဂလားဒေရှ်) သို့ စစ်သင်တန်းတက်ရောက်ရန် ၁၉၆၅ နှစ်ဦးပိုင်း တွင် ထွက်ခွာခဲ့ကြသည်။ 

 သူတို့သည် လမ်းခရီးတွင် တပ်သားများ ထပ်မံစုစောင်း ခဲ့ကြသည်။ လမ်းခရီးတွင် သူနှင့် ဦးသွန်ခိုပုမ် သည်စည်းလုံးသောချင်းအစိုးရ (United Chin Government) အားဖွဲ့စည်းခဲ့ကြပြီး ဦးသွန်ခိုပုမ် အားဝန်ကြီးချုပ်အဖြစ်၊ ဦးဆွန်ခိုပေါင် အား ကာကွယ်ရေး ဝန်ကြီးအဖြစ်၊ ဦးဟရန်နောလ် အား နိုင်ငံခြားရေး ဝန်ကြီး အဖြစ်ခန့်အပ်ခဲ့ကြသည်။ ထိုအကြာင်းကိုမူ ဦးဟရန်နောလ် မှမသိရှိခဲ့ပေ။ သုံးလ စစ်လေ့ကျင့်ရေးဆင်းပြီးနောက် တပ်သား ၁၅ဝ နှင့် အတူ စခန်းသို့ပြန်သွားရန် ပြန်သွားရန်ပြင်ဆင်ခဲ့ကြသည်။ 

အပြန်လမ်း တွင် ရခိုင်တောင်တန်း နှင့် ချင်းတောင်တန်း ဒေသအား ဖြတ်သန်းကြရမည် ဖြစ်ရာ ဗမာ့တပ်မတော် နယ်စပ်စခန်းမှ တပ်သားများနှင့် တိုက်ပွဲဖြစ်နိုင်ချေရှိသည်။ သူတို့ပြန်လာမည့်အကြောင်းအား Champhai ရှိချင်းခေါင်းဆောင်များအား အကြောင်းကြားပြီးနောက် Champhai ရှိချင်းခေါင်းဆောင်များသည် သူတိ့ု အပြန်ခရီးအဆင်ပြေနိုင်ရန်အတွက် ချင်းပြည်နယ်ရှိ အစိုးရတပ်စခန်းများအား ဝင်ရောက် တိုက်ခိုက်ရန် ဆုံးဖြတ်ခဲ့ကြသည်။ အစိုးရတပ်အား အာရုံလွဲစေရန် နှင့် ဘဏ္ဍာငွေ ရရှိနိုင်ရေးအတွက် ဦးဟရန်နောလ် သည်ဟားခါးမြို့ပေါ်မှ ရဲစခန်းအား တိုက်ခိုက်ရန်ထွက်ခွာခဲ့သည်။ ဦးဟရန်နောလ် သည်တပ်သား ၂၂ ဦးအား ဦးဆောင်ပြီး ရိ တွင် တပ်ဆွဲထားသော မြန်မာတပ်စခန်းအား သိမ်းပိုက်နိုင်ခဲ့သည်။

 သူတို့ဟားခါး စခန်းအရောက်တွင်ပင် အစိုးရရဲတပ်ဖွဲ့ သည် ကြိုတင်သတင်းရရှိထားသဖြင့် အဆင်သင့် နေရာယူတပ်စွဲထားပြီးဖြစ်သည်။ တိုက်ပွဲငယ် ဆင်နွဲကြ ပြီးနောက် နောက်ပြန်လည်ဆုတ်ခွာ ရန် ဆုံးဖြတ်ခဲ့ ကြသည်။ ထိုတိုက်ပွဲတွင် ဦးဟရန်နောလ် တို့ဘက်မှ တစ်ဦးကျဆုံးခဲ့သည်။

တစ်ပြိုင်တည်း Pu Thual Zen ခေါင်းဆောင်သော တပ်သား ၇ဝဝ ကျော်သည်လည်း တီးတိန်ရှိ အစိုးရတပ်စခန်းများအား တိုက်ခိုက်ရန် ချီတက်ခဲ့ကြသည်။ သို့သော် ထိုအချိန်က အနောက်မြောက်ပိုင်း စစ်ပိုင်းစစ်ဌာနချုုပ်တိုင်းမှူး ဗိုလ်မှူးကြီး ဗန်ကုလ် နှင့် ချင်းတောင်အရေးပိုင် ဦး ထောင်းကျင်တန်း တို့မှ ဖျောင်းဖျနိုင်ခဲ့ခြင်းကြောင့် တိုက်ပွဲ မဖြစ်ခဲ့ချေ။ ဦးဆွန်ခိုပေါင် နှင့်တပ်သားတို့သည်လည်း နယ်စပ်တွင် ရောက်ရှိခဲ့ကြပြီး ချင်းတော်လှန်ရေး ခေါင်းဆောင်များနှင့် တစ်ဖန်ပြန်လည်တွေ့ဆုံခဲ့ကြသည်။ တော်လှန်ရေး စတင်ကတည်းက ချင်းခေါင်းဆောင်များအကြား သဘောထားကွဲလွဲခဲ့ကြသည်။ 

 ဦးဆွန်ခိုပေါင် နှင့် ဦးသုန်ခိုပုမ် တို့ နှစ်ဦး ကမူ မြန်မာပြည်နှင့် အန္ဒိယ နိုင်ငံတွင်ရှိသော ချင်းလူမျိုးများကို ပြန်လည်ပေါင်းစည်းကာ လွတ်လပ်သော ချင်းနိုင်ငံတော် ထူထောင်ရန်အတွက် မြန်မာအစိုးရ နှင့် အိန္ဒိယအစိုးရ နှစ်ခုစလုံးအားတပြိုင်နက်တည်း တော်လှန် တိုက်ခိုက် ရန် ဆန္ဒရှိကြသည်။ အခြားအုပ်စု ဖြစ်သော ဦးဟရန်နောလ်, Pu Son Cin Lian, Pu Dam Kho Hau, Pu Pa Cung Nung, Pu Mang Kho Pau, Pu Ral Hmung, Pu Hmun Hre, Pu Ro Thang နှင့် Pu Thual Zen တို့ကမူ အိနွိယအစိုးရကို တော်လှန်လို့ အဖြစ်နိုင်ကြောင်း၊ ထိုသို့တော်လှန်ပါက မိမိတို့နေစရာနေရာပင်ရှိမှာ မဟုတ်ကြောင်းဆိုပြီး တော်လှန်ရေး ကောင်စီ အစိုးရကိုသာ တော်လှန်ချင်ကြသည်။ 

ထို့ကြောင့် ခေါင်းဆောင်နှင့် တပ်သားများအကြား မဲခွဲဆုံးဖြတ်ရာမှ ဦးဟရန်နောလ် ဘက်မှ အနိုင်ရရှိခဲ့ပြီး ဦးဟရန်နောလ် မှ ဦးဆွန်ခိုပေါင် အား ကာကွယ်ရေးဝန်ကြီးမှ ဖြုတ်ချခဲ့ရာ လမ်းခွဲခဲ့ကြရသည်။ ဦးဆွန်ခိုပေါင် နှင့် ဦးဟရန်နောလ် တို့လမ်းခွဲပြီး ဦးဆွန်ခိုပေါင် နှင့်အဖွဲ့သည် Naga National Council မှခေါင်းဆောင်များနှင့် တွေ့ဆုံရန် Nagaland သို့ထွက်ခွာခဲ့ရသည်။ ထိုသို့ခရီးနှင်ရာလမ်းခရီးတွင် 7th Assam Rifles မှ ဦးဆွန်ခိုပေါင် နှင့် အဖွဲ့ အားဖမ်းဆီးခဲ့သည်။ ဦးဆွန်ခိုပေါင် သည် 7th Assam Rifles မှတပ်သားများအား နာဂတပ်သားများထင်မှတ်ပြီး ခုခံမှုမပြုခဲ့ကြပေ။ 

နာဂတပ်သား များ သည် သူတို့အား ကြိုဆိုရန်အစီအစဉ်ရှိပြီးဖြစ်သည်။ ထို အဖြစ်အပျက် မှာ ၁၉၆၅ ခုနှစ် ဇွန်လ တွင် ဖြစ်သည်။ အခြားချင်းတော်လှန်ရေး ခေါင်းဆောင်များသည် လည်း အန္ဒိယ အစိုးရ မှ ဖမ်းဆီးခြင်းခံ ခဲ့ကြရသည်။ ၁၉၆၅ ခုနှစ်တွင် အိန္ဒိယအစိုးရ နှင့် မြန်မာအစိုးရတို့သည် နယ်စပ်ရှိ လက်နက်ကိုင် လှုပ်ရှားသူများအား နှစ်ဖက်ပူးပေါင်းနှိမ်နင်း ရန် သဘောတူခဲ့ကြသည်။ ထို့ကြောင့် ဦးဆွန်ခိုပေါင် နှင့် အခြားချင်း ခေါင်းဆောင်များအား ဖမ်းဆီး ခဲ့ခြင်းဖြစ်သည်။ 

ဦးဆွန်ခိုပေါင် သည်အဖမ်းခံရပြီး Imphal ထောင်တွင်တစ်နှစ်ခန့် အကျဉ်းချခြင်းခံရသည်။ ထိုနောက်အိန္ဒိယ အစိုးရမှ မြန်မာအစိုးရထံသို့ ၁၉၆၆ခုနှစ် သြဂုတ်လ ၁ဝ ရက်နေ့တွင် လွှဲအပ်ခဲ့ပြီး မန္တလေး ထောင်တွင် သူ့အား အကျဉ်းချ ခဲ့သည်။ ၁၉၇ဝ ဧပြီလ ၂၁ ရက်မှ ၁၉၇၁ နိုဝင်ဘာလ ၇ ရက်နေ့အထိ ချင်းပြည်နယ် ဖလမ်း တရားရုံးတွင် စစ်ဆေးခြင်း ခံရပြီးနောက် ၁၉၇၁ ဖေဖော်ဝါရီလ ၁၅ ရက်နေ့တွင် မုံရွာထောင်သို့ ပြောင်းရွှေ့ကာအကျဉ်း ချခြင်းခံရသည်။ ၁၉၇၄ ခုနှစ်တွင်တော်လှန်ရေး ကောင်စီအစိုးရသည် နိုင်ငံရေးအကျဉ်းသားများအား အထွေထွေ လွတ်ငြိမ်း ချမ်းသာခွင့်ပေးရာတွင် သူလည်း လွတ်မြောက်လာခဲ့သည်။ 

၁၉၇၄ခုနှစ် စက်တင်ဘာ ၃ ရက်နေ့တွင် လွတ်မြောက်လာခဲ့ပြီး ချင်းပြည် ရှိသူ၏ မိသားစုနှင့် ပြန်လည်တွေ့ဆုံခွင့်ရရှိခဲ့သည်။ ထောင်မှ လွတ်လာပြီး Pu Son Kho Pau သည် ချင်းပြည် ထုတ်လိုင်ရွာတွင် ချင်း တိုင်းရင်းဆေး လုပ်ငန်း များ လုပ်ကိုင်ခဲ့သည်။ ၁၉၇၇ ဖေဖော်ဝါရီ ၁၄ ရက်နေ့တွင် ထုတ်လိုင် မှ တီးတိန်လမ်း ဖောက်လုပ်သည့် အလုပ်စခန်း သို့ မိမိကိုယ်ကိုယ်သွားရောက် လုပ်အား ပေးရန် အသွား လမ်းခုလတ် တွင် ရုတ္တရက် သေ ဆုံးခဲ့သည်။

 

ဒုဗိုလ်မှူးကြီး ဆွန်ခေါပေါင်အား ထုတ်ပယ်ခံရခြင်း(4)

 ဒုဗိုလ်မှူးကြီး ဆွန်ခေါပေါင်အား (ဗ.က.ပ) စစ်ဆင်ရေး နှင့် ဗမာ့တပ်မတော်မှ ထုတ်ပယ်ခံရခြင်း

အင်းစိန်တိုက်ပွဲအပြီး KNDO တပ်သည် ထိုင်း-ဗမာ နယ်စပ် ဘက်တွင် ဆုတ်ခွာသွားကြသည်။ KNDO တို့ဆုတ်ခွာပြီးသည့် နောက်ပိုင်းတွင် ချင်းသေနတ်ကိုင်တပ်ရင်း (၂) သည် ဗမာပြည်ကွန်မြူနစ်ပါတီ (ဗ.က.ပ) တို့နှင့် ရင်ဆိုင်ရတော့သည်။ ၁၉၅ဝ ဇနန်ဝါရီလတွင် ဒုဗိုလ်မှူးကြီးဆွန်ခေါပေါင် ဦးစီးသော ချင်းသေနတ်ကိုင် တပ်ရင်း (၂) သည် ဗ.က.ပ တို့ထိန်းချုပ်ထားသော ပြည်မြို့ အားသိမ်းပိုက်နိုင်ခဲ့သည်။ ထိုနောက် ဗ.က.ပ တပ်တို့နှင့်တိုက်ပွဲဆက်လက်ဖြစ်ပွားပြီး သရက်မြို့အား ၁၉၅ဝ ခုနှစ် ဖေဖေါ်ဝါရီလ တွင် သိမ်းပိုက်နိုင်ခဲ့ကြသည်။ ဗိုလ်မှူးကြီး ဆွန်ခိုပေါင် သည် သရက်မြို့၏ လုံးခြုံရေးကို ရှမ်းသေနတ်ကိုင်တပ်ရင်း (၁) သို့လွှဲအပ်ပြီးနောက် ပြည်မြို့အား တပ်ရင်းရုံးချုပ် အဖြစ် သတ်မှတ်ခဲ့သည်။

ထိုနောက်ပိုင်းအဖြစ်အပျက်ကို Dr.Vum Son ရေးသားထားသော Zo History စာအုပ်ထဲတွင် ဖော်ပြထားသည်မှာ … ဒု-ဗိုလ်မှူးကြီးဆွန်ခိုပေါင် နှင့် သူ့တပ်ရင်း ပြည်မြို့တွင် စခန်းချစဉ် သခင်သန်းထွန်းအပါအဝင် ဗ.က.ပ ခေါင်းဆောင်များသည် ပြည်မြို့အနီးတစ်ဝိုက်တွင်ရောက်ရှိကြောင်း မြန်မာ့တပ်မတော် ထောက်လှမ်းရေးမှ သတင်းရရှိသည်နှင့်တစ်ပြိုင်နက် ဒုဗိုလ်မှူးကြီးဆွန်ခေါပေါင် အား ဗ.က.ပ ခေါင်းဆောင်များအား ဖမ်းဆီးရန် အမိန့်ပေးခြင်းခံရသည်။ 

ယင်း တိုက်ပွဲအတွက် ပြင်ဆင် နေချိန်တွင် သူ၏ အထက်အရာရှိ ဗိုလ်မှူးချုပ် ကျော်ဇောမှ ရက်အနည်းငယ်စောင့်ဆိုင်းရန် အမိန့်ပေး ခဲ့သည်။ နောက်ဆုံး ဒုဗိုလ်မှူးကြီးဆွန်ခေါပေါင် သည် ဗ.က.ပ တို့အားသွားရောက်နိမ်နင်းရာတွင် ဗ.က.ပ ခေါင်းဆောင်တို့သည် လွတ်မြောက်သွားခဲ့ပြီဖြစ်သည်။ ထိုကိစ္စကြောင့် ဒုဗိုလ်မှူးကြီးဆွန်ခေါပေါင် သည် ဗိုလ်မှူးချုပ် ကျော်ဇောအပေါ်တွင် မကျေမနပ်ဖြစ်ကာ အဖြစ်အပျက်များကို စစ်ရုံးချုပ်သို့တိုင်ကြားခဲ့သည်။

 ထိုအဖြစ်အပျက်ကြောင့် မိမိအထက်အရာရှိအား တိုင်တန်းဖြင်း၊ စွဲစွဲခြင်းသည် တပ်မတော်စည်းကမ်းနှင့်မညီ ဟုဆိုကာ တပ်မတော် ဥပဒေအရ ဒုဗိုလ်မှူးကြီးဆွန်ခေါပေါင် သည် ရာထူးမှထုတ်ပယ်ခြင်းခံခဲ့ရသည်။ ၁၉၅၇ ခုနှစ်ဧပြီလတွင် ဗိုလ်မှူးချုပ်ကျော်ဇောသည် ဗ.က.ပ တို့အား အကူညီပေးသည့် အထောက်ထားများတွေ့ရှိသဖြင့် ဗမာ့ တပ်မတော် မှသူ့အား ထုတ်ပယ်ခဲ့သည်။ ထိုနောက်ပိုင်းတွင် သူ၏မူလရာထူးအား ပြန်လည်ထမ်းဆောင်ရန် တောင်းခံခဲ့သော်လည်း အောင်မြင်ခြင်းမရှိခဲ့ချေ .. ဟူ၍ရေးသားထားသည်။

တပ်မတော် စစ်ရုံးချုပ်မှတ်တမ်းတစ်ခု (A Paper on the Chin Affairs in the Army) ထဲတွင်မူ ဒု-ဗိုလ်မှူးကြီး ဆွန်ခိုပေါင်သည် တပမ်မတော် စည်းကမ်းပိုင်းဆိုင်ရာ ဖောက်ဖျက်မှုကြောင့် စစ်ခုံရုံးတင်ရခြင်းဖြစ်ပြီး စစ်ခုံရုံးတင်ရသည့် အကြောင်းရင်းများကို အောက်ပါအတိုင်းရေးသားထားသည်။

“ဒုဗိုလ်မှူးကြီးဆွန်ခိုပေါင်သည် သူ စစ်မှုထမ်းသည့် ကာလတွင် အထက်အရာရှိများ၏ အမိန့်ကို ဖီဆန်ခြင်း၊ အရာရှိများအား ဝေဖန်ခြင်း နှင့် လေးစားမှု မရှိခြင်းများကြောင့် စစ်ရုံးချုပ်မှ သူ့အား ဖမ်းဝရမ်းထုတ်ထားပြီး စစ်ခုံရုံးတွင် စစ်ဆေးစီရင်ရန်စီစဉ်နေသည်။ အမှု စစ်ဆေးဆဲဖြစ်နေသဖြင့် အသေးစိတ်အစီရင်ခံရန် မဖြစ်နိုင်သေးပါ။ အမှု၏ အကြောင်းရင်းခံ တရားများမှာ အောက်ပါအချက်အများကြောင့် တရားစွဲဆိုခံရခြင်းဖြစ်သည်။

၁၅။ ၁၉၄၉ ခုနှစ်နိုဝင်ဘာလ ကေအင်ဒီအို တို့အားစစ်ဆင်ချိန် စာဘူးတောင်းစစ်ဆင်ရေး ဆင်နွှဲနေချိန်တွင် သူ့အား တောင်ပိုင်းစစ်တိုင်းခွဲ (Southern Burma Sub Division) မှ စာဘူးတောင်းရွာ တောင်ဘက်ရှိ လှည်းကူးမြို့ လုံခြုံရေးအတွက် ချင်းသေနတ်ကိုင်တပ်ရင်း (၂) မှ တပ်ခွဲ (Company) တစ်ခွဲပို့ဆောင်ရန် အမိန့်ပေးခဲ့သည်။ သို့သော် ဒု-ဗိုလ်မှူးကြီးမှ “စစ်ဗျူဟာအရ သူ့အနေဖြင့် သူ့တပ်ရင်းအား အုပ်စုနှစ်စုထက်ပိုပြီး မခွဲနိုင်ပါ။ သူ့တပ်ရင်းအတွင်း အုပ်စုခွဲမယ်ဆိုရင်လည်း အုပ်စုတစ်စုတွင် အနည်းဆုံး တပ်ခွဲနှစ်ခွဲမရှိရင် မလွှတ်နိုင်ပါ” လို့အမိန့်ကို ဖီဆန်ခဲ့သည်။ ဒါပေမယ့်နောက်ဆုံး တပ်ခွဲတစ်ခွဲသူပို့လိုက်ရသည်။

၁၆။ ၁၉၅၀ ဇန်နဝါရီလ စစ်ဆင်ရေးတွင် သူ့တပ်ရင်းသည် ရေးဆွဲထားသည့် စစ်ဆင်ရေးအစီအစဉ် ကိုလိုက်နာခြင်းမရှိခဲ့ချေ။ ထို့ကြောင့် တောင်ပိုင်းစစ်တိုင်းခွဲမှ သူ့အား စီစဉ်ထားသည့် အချိန်ဇယားအတိုင်း လိုက်နာရန် အမိန့်ပေးခဲ့သည်။ ထိုအမိန့်အပေါ် ဒုဗိုလ်မှူးကြီး ဆွန်ခေါပေါင်မှ ပြန်လည်တုန့်ပြန်ရာတွင် “ရုံးထဲမှာထိုင်ပြီး စစ်တိုက်ရတာ နှင့် စစ်မြေပြင်မှာ စစ်တိုက်ရတာဟာ မိုး နဲ့ မြေလို ကွာခြားတယ်ဆိုတာ ခင်ဗျားတို့ သိဖို့လိုတယ်” လို့တုန့်ပြန်လိုက်သည်။ ကျွန်တော်တို့နားလည်းချက်အရ နောက်ဆုံးတွင် သူအမိန့်ကို လိုက်နာခဲ့ရသည်။

၁၇။ တစ်ဖန် ၁၉၅ဝ ဇန်နဝါရီလ စစ်ဆင်ရေးမှာဘဲ သူ့တပ်ရင်းထဲမှာ စစ်ရုံးချုပ်ကနေ ခန့်အပ်ထားခြင်းမဟုတ်သည့် သူ့သဘောနဲ့သူ ခန့်အပ်ထားသည့်ဗိုလ်ကြီး တစ်ယောက်ရှိသည်။ ဤသည် ကို စစ်ရုံးချုပ်က သိရှိ၍ ဒုဗိုလ်မှူးကြီးဆွန်ခိုပေါင်အား သူခန့်အပ်ထားသည့် ယာယီဗိုလ်ကြီးတစ်ဦးအား သူ့မူလ ရာထူးဖြစ်သည့် ဗိုလ် (Lieutanant) သို့ ပြန်လည် သတ်မှတ်ရန် စစ်ရာထူးခန့်ချုပ်မှ (Military Secretary for War Office) သူ့အား အမိန့်ပေးခဲ့သည်။ 

ဒုဗိုလ်မှူးကြီး ဆွန်ခေါပေါင်မှ ပြန်လည်တုန့်ပြန်ရာတွင် “စစ်ဆင်ရေးဆောင်ရွက်နေတဲ့အချိန်၊ ဒီလိုမျိုးအချိန်အခါမှာ သူ့အား ရာထူးအဆင့် ပြန်လျှော့ပေးရန်မှာ ပါးနပ်မှုမရှိတဲ့အလုပ်၊ ပရိယာယ်ကြွယ်ဝခြင်းမရှိတဲ့အလုပ်၊ မရိုးသားတဲ့အလုပ် ဖြစ်သောကြောင့် သူ့အနေဖြင့် မလုပ်နိုင်ကြောင်း” ပြန်လည်တုန့်ပြန်ခဲ့သည်။ ဒီကစ္စတွင်မူ စစ်ရာထူးခန့်ချုပ်မှ သူ့ဆန္ဒကို လိုက်လျောခဲ့ရသည်။ စစ်ရာထူးခန့်ချုပ်မှ ရာထူးလျှော့ရန် အမိန့်ထမ်မံပေးနိုင်ပါသော်လည်း သူခန့်အပ်ထားသည့် ဗိုလ်ကြီး နှင့် တပ်ရင်းမှူးအကြား မသင့်မြတ်မှုများ ထွက်ပေါ်လာမည် စိုးရိမ်သောကြောင့် ဖြစ်သည်။

၁၈။ ၁၉၄၉ ခုနှစ် နိုဝင်ဘာလတွင် တပ်ရင်းတပ်ထိန်းမှ ရိုးရာအရက်သေစာသယ်ဆောင်လာသော အမျိုးသမီးနှစ်ဦးအား ဖမ်းမိခဲ့ရာ မင်္ဂလာဒုံရဲစခန်းသို့ ထိန်းသိမ်းခဲ့သည်။ ထိုအမျိုသမီးနှစ်ဦးသည် ချင်းတပ်ရင်း (၂) မှ မိသားစုဝင်များ ဖြစ်သည့်အကြောင်း နောက်မှသိခဲ့ရသည်။ ချင်းတပ်ရင်း (၂) မှ မင်္ဂလာဒုံရဲစခန်းသို့ ကိုယ်စားလှယ်စေလွှတ်ပြီး ထိုအမျိုးသမီးနှစ်ဦးအား လွှတ်ပေးရန် တောင်းဆိုခဲ့သည်။ ရဲစခန်းမှလွှတ်ပေးရန် ငြင်းဆန်ခဲ့သည်။ နောက်တစ်နေ့တွင် တပ်ရင်း (၂) မှ တပ်စိတ်တစ်စိတ် နှင့် အရာခံဗိုလ်တစ်ဦး ရဲးစခန်းအား ဝန်းရံပြီး ထိုအမျိုသမီးနှစ်ဦးကို လွှတ်ပေးရန်တောင်ဆိုခဲ့ရာ မင်္ဂလာဒုံရဲစခန်းမှ အင်းစိန်ရဲစခန်းသို့ ပို့ဆောင်ကြောင်း သူတို့သိလိုက်ရသည်။ 

ထို့နောက် မင်္ဂလာဒုံရဲစခန်းမှ စာရေးတစ်ယောက်အားခေါ်သွားပြီး အင်းစိန်ရဲစခန်းသို့ သွားရောက်ကာ အမျိုးသမီးနှစ်ဦးအား ထုတ်ယူခဲ့ကြသည်။ ထိုအဖြစ်အပျက်တွင် ပါဝင်သည့် စစ်သားများအား စစ်ဆေးပြီးအရေးယူရန် တောင်ပိုင်းစစ်တိုင်းခွဲဌာနမှ ဒုဗိုလ်မှူကြီးဆွန်ခေါပေါင်အား အမိန့်ပေးခဲ့သည်။ ဗိုလ်မှူးကြီးမှ ပြန်လည်တုန့်ပြန်ရာတွင် “သာမန်အခြေအနေအရဆိုရင် တရားမရုံး (Civil Court) ဟာအထွတ်အထိပ်ဖြစ်တယ်ဆိုတာ နားလည်တယ်။ 

ယခုချိန်မှာ ပြည်တွင်းစစ် ဖြစ်ပွားနေတဲ့အချိန် ဖြစ်တယ်။ ခင်ဗျားတို့သိတဲ့ တရာမဥပဒေ (Civil Law) လောက်နဲ့ ရိုင်းရိုင်းဆိုင်းဆိုင်း ဆရာကြီးလာလုပ်တာ သိပ်သဘောကျမကျဘူး” [It is a known fact that the civil court is supreme under normal circumstances and it is not very much appreciated that your knowledge of civil law is being professed to me in suah a rude manner] လို့တုန့်ပြန်လိုက်သည်။ ဒီကိစ္စအတွက် သူ့နည်းသူ့ဟန်နဲ့ဘဲ တပ်ရင်းထဲမှာ ဖြေရှင်းလိုက်တယ် လို့ သူအစီရင်ခံထားတယ်။ 

နောက်ပြီး တောင်ပိုင်းစစ်တိုင်းခွဲဌာနကို စာပြန်ပို့ရာ “ဒီကိစ္စကိုခင်ဗျားတို့ လက်လွှတ်လိုက်ပါ။ ကျွန်တော်ဆုံးဖြတ်တဲ့အတိုင်းဘဲ ရှိပါစေတော့” လို့ပြန်ပို့ခဲ့သည်။ ထိုစာကို အင်းစိန်ခရိုင်ရဲဌာနမှူးရုံး (Insein District Superintentdent of Police) နှင့် အင်စိန်ရာဇဝတ်တရားသူကြီး (Magistrate) ထံသို့ပို့ဆောင်ခဲ့သည်။ ထိုအမျိုးသမီးနှစ်ဦးအား Section 30 (a) of The Exeercise Act ဖြင့်တရားစွဲရန် ပြင်ဆင်သည့် အင်စိန်ရာဇဝတ်တရားသူကြီး (Magistrate) ထံသို့လည်းယင်း အမှုကို ပိတ်ပင်ပေးရန် သီးသန့်စာပို့ခဲ့သည်။

၁၉။ ၁၉၅၀ ခုနှစ် ဧပြီလ ၂၅ ရက်နေ့တွင် ချင်းတပ်သားနှစ်ဦးသည် ရှေ့တန်းမှ အရပ်သားများစီးသည့်ကားနှင့် ပြန်လာခဲ့ကြသည်။ မင်္ဂလာဒုံဂိတ်တွင် တပ်ကြပ်ကြီးအဆင့်ရှိ တပ်ထိန်းမှ စစ်ဆေးရန်လုပ်ဆောင်မည်အပြုတွင် ချင်းတပ်သားနှစ်ဦးမှ အစစ်ဆေးမခံခဲ့သည့်အပြင် ကားမောင်းသူအား အစစ်ဆေးမခံဘဲ ဆက်လက်မောင်းနှင်ရန် အမိန့်ပေးခဲ့ပြီး ဂိတ်ကိုကျော်ဖြတ်ခဲ့ကြသည်။ အဲဒီအဖြစ်အပျက်ကို တပ်ရင်းတပ်ထိန်းမှ တပ်ရင်းမှူး ဆွန်ခိုပေါင်ထံသို့ တိုင်ကြားခဲ့ရာ .. တပ်ရင်းမှူးမှ “ချင်းတပ်သားတွေလောက် ပြည်ထောင်စုအပေါ်မှာ သစ္စာရှိတဲ့သူမရှိဘူး၊ ချင်းတပ်သားတွေ ပြည်ထောင်စုအပေါ်မှာ အန္တရာယ်ပြုမှာမဟုတ်ဘူး။ 

ဒီကိစ္စက အသေးမွှားကိစ္စလေးဖြစ်တဲ့အတွက် ဘာမှစစ်ဆေးရန်မလိုပါ” လို့တုန့်ပြန်ခဲ့သည်။ တောင်ပိုင်းစစ်တိုင်းခွဲဌာနမှ တပ်မတော်ထဲတွင် လူမျိုးတစ်မျိုးကို အသာပေးသည့် ဓလေ့မရှိကြောင်း၊ မည်သူမဆို တပ်မတော်စည်းကမ်းအတိုင်း လိုက်နာဆောင်ရွက်ရန်လိုအပ်ကြောင်းပြောကြားရာတွင် တပ်ရင်းမှူးမှ .. “ဒီကိစ္စရဲ့အရင်းမြစ်ကတော့ စစ်ဆေးတဲ့သူဟာ သူ့ရာထူးနဲ့ထိုက်သင့်သလို မနေလို့သာဖြစ်ခြင်းဖြစ်ကြောင်း၊ ကျွန်တော့တပ်သားတွေထဲမှာ အစိုးရကို ပုန်ကန်တဲ့သူမရှိသလို ချင်းတပ်သားတွေ ဒုက္ခမျိုးစုံးခံစားရတဲ့ကြားမှာ အခုလိုမျိုး အသေးမွှားကိစ္စလေးနဲ့ တပ်ရင်းကို လာရှုပ်ကြတာ မိမိအနေဖြင့် အံ့အားသင်မိကြောင်း။ 

၄-၁-၄၈ မှစပြီး ကျွန်တော်အပါအဝင် ကျွန်တော့တပ်သားတွေရဲ့ စစ်သားမဆန်တဲ့ လုပ်ဆောင်ချက်တွေရှိရင် အကြောင်းကြားပါ။ ရှိခဲ့သည်ဆိုရင် တပ်ရဲ့စည်းကမ်းအတိုင်းလိုက်နာ ဆောင်ရွက်မှာဖြစ်ကြောင်း” တုန့်ပြန်ခဲ့သည်။

၂၀။ တစ်ဖန် ၁၉၅၀ ခုနှစ် ဖေဖော်ဝါရီလ တွင် ဗမာ့တပ်မတော်ထဲမှာ ချင်းတပ်သားတွေချဉ်းဘဲ တပ်မဟာ (Brigade) တစ်ခုစာလောက်ရှိပြီဖြစ်တဲ့အတွက် ချင်းလူမျိုးထဲမှာ ချင်းအရာရှိတစ်ယောက်ကို ဗိုလ်မှူးချုပ် (Brigadier) ရာထူးပေးရန် ချင်းရေးရာကောင်စီထံသို့ တင်ပြခဲ့သည်။ ချင်းရေးရောကောင်စီမှ စစ်ရေးချုပ်ရုံးသို့ ထမ်မံတင်ပြခဲ့သည်။ စစ်ရေးချုပ်ရုံးမှ ပြန်လည်တုန့်ပြန်ရာတွင် တပ်မတော်ထဲတွင် ရာထူးတို့ခန့်အပ်ရခြင်းသည် စစ်သားဦးရေနှင့် သက်ဆိုင်ခြင်းမရှိကြောင်း၊ စစ်ဘက်ဆိုင်ရာတွင် စီနီယာကျသူ၊ ဝါရင့်သူ၊ သက်တမ်းရင့်သူ နှင် အုပ်ချုပ်ရေးပိုင်း ကောင်းမွန်သူ (seniority in consistant with efficiency) တို့ကိုသာ ရာထူးတိုးလေ့ရှိကြောင်း၊ ထိုသို့ရာထူးတိုးရာတွင် လူမျိုးခွဲခြားခြင်းမရှိဘဲ တပ်မတော် ရာထူးတိုးရေးဆိုင်ရာတွင် လိုအပ်သည့် အချက်အလက်များ (promotion rules) နှင့် ပြည့်စုံဖို့ လိုအပ်ကြောင်း … တုန့်ပြန်ခဲ့သည်။ 

 

ထိုတုန့်ပြန်ချက်ကို ချင်းရေးရာကောင်စီမှ ချင်းတပ်ရင်းများအားလုံး နှင့် ယူ.အမ်.ပီ တပ်ရင်းထံသို့ ပို့ခဲ့ကြသည်။ တပ်ရင်း (၂) မှတပ်ရင်းမှူး ဒုဗိုလ်မှူးကြီးဆွန်ခေါပေါင်မှ ချင်းရေးရာဌာန နှင့် အခြားချင်းတပ်ရင်းများသို့ ပြန်လည်တုန့်ပြန်ရာတွင် … စစ်ရုံးချုပ်ရဲ့ မူများကို ဝေဖန်ခဲ့သည်သာမက .. သူ့ အထက်အရာရှိ ဗိုလ်မှူးချုပ် ကျော်ဇော အားရာထူးတို့းပေးသည့် အချက်များကိုလည်း ပြင်းပြင်းထန်ထန် ဝေဖန်ခဲ့သည်။ ဒုဗိုလ်မှူးကြီးဆွန်ခေါပေါင်မှ ထိုစာထဲတွင် …. ရာထူးတိုးရာတွင် စစ်ရုံးချုပ်ပြောသည့် seniority in consistant with efficiency နှင့် တပ်မတော် ၏ ရာထူးတိုးရေးဆိုင်ရာတွင် လိုအပ်သည့် အချက်အလက်များ (promotion rules) နှင့် ပြည့်စုံဖို့ လိုအပ်ကြောင်းဆိုသည့်အချက်မှာ လက်တွေ့အားဖြင့် အကောင်အထည်ဖော်ခြင်း မရှိသည်ကို တွေ့ရှိနိုင်သည်။

 သာဓကအားဖြင့် ဗိုလ်မှူးချုပ် ကျော်ဇောကို ရာထူးတိုးပေးတုန်းက ခင်ဗျားတို့ပြောတဲ့ အချက်အလက်တွေနဲ့ စိစစ်ပြီးမှ ပေးတာမဟုတ်တာသေချာပါတယ်။ သူဟာ အမျိုးကိုချစ်တယ်၊ အလုပ်ကြိုးစားတာမှန်တယ် … ဒါပေမယ့် ခင်ဗျားတို့ပြောတဲ့ ဝါရင့်သူ၊ အုပ်ချုပ်ရေးဘက်မှာ ကောင်းကောင်းမွန်မွန်အုပ်ချုပ်နိုင်သူ၊ ပညာရေးမှာထူးချွန်သူ၊ စစ်ဘက်ဆိုင်ရာ ထူးချွန်သူစတဲ့အချက်တွေနဲ့ ပြည့်စုံတဲ့သူ ဖြစ်ပါသလားဆိုတာ မေးခွန်းထုတ်စရာရှိတယ်။ ချင်းတပ်ရင်းတွေရဲ့အမြင်မှာ သူဟာ ဗမာလူမျိုးမိုလို့ ရာထူးတိုးပေးတာဖြစ်တယ်။ 

ဗမာပြည်သူတွေကသူ့ကို ရာထူးကြီးကြီးနဲ့မြင်ချင်လို့ ရာထူးတိုးပေးတာဘဲလို့မြင်တယ်။ သူ့လိုဘဲ ကျွန်တော်တို့ ချင်းတပ်ရင်းတွေလည်း အလုပ်ကြိုးစားတယ်။ ပြည်ထောင်စုအပေါ်မှာ သစ္စာရှိတယ်။ ပညာရေးဘက်မှာဘဲဖြစ်ဖြစ်၊ စစ်ရေး၊ အုပ်ချုပ်ရေးဘက်မှာ ကောင်မွန်သေသပ်စွာ ဆောင်ရွက်နိုင်တဲ့ အမျိုးကိုချစ်တဲ့စိတ် နှင့် သစ္စာရှိတဲ့ ချင်းအရာရှိတွေ ဗိုလ်မှူးချုပ်ရာထူးနှင့်ကိုက်ညီတဲ့ အရည်အချင်းတွေနဲ့ ပြည့်စုံတဲ့ ချင်းအရာရှိတွေရှိတယ် …… လို့ တုန့်ပြန်လိုက်သည်။ 

တစ်ချိန်တည်း ချင်းရေးရာဌာနကိုလည်း ရာထူးတိုးပေးရေးတွင် ပြင်းပြင်းထန်ထန် တောင်းဆိုခြင်းမရှိတာကြောင့် ဝေဖန်ခဲ့သည်။

ဒု-ဗိုလ်မှူးကြီးဆွန်ခိုပေါင်ဟာ သူ့စိတ်ထဲကရှိတာကို လွတ်လပ်စွာပြောဆိုလေ့ရှိတယ်။ သူ့ကိုယ်သူပြောပိုင်ခွင့်ရှိတယ်လို့ သူယူဆပေမယ့်လည်း သူဟာ နိုင်ငံသားတစ်ဦးဖြစ်တယ်၊ ဖွဲ့စည်းပုံအခြေခံဥပဒေကို ကာကွယ်ရမယ့်တာဝန် သူ့မှာရှိတယ်။ ဖွဲ့စည်းဖုံအခြေခံဥပဒေထဲမှာ တပ်မတော်သားများ သူတို့တာဝန်ထမ်းဆောင်ရန် လိုက်နာရမည့်စည်းကမ်းများရှိပြီး ဥပဒေစိုးမိုးရေး နှင့် စည်းကမ်းထိန်းသိမ်းရေးတာဝန်များ ထမ်းဆောင်ကြသည့် ကာကွယ်ရေးဌာနအောက်မှ ဝန်ထမ်းများ၏ လွတ်လပ်စွာပြောဆိုခွင့်ကို အတိုင်းအတာတစ်ခုအထိသာ ခွင့်ပြုသည် (restricting to a great extent this right of free expression for members of the defence forces)။ 

တပ်မတော်စည်းကမ်းထဲမှာလည်း လွပ်လပ်စွာပြောဆိုဝေဖန်ခွင့်ကို အတိုင်းအတာတစ်ခုအထိသာ ခွင့်ပြုထားသည်။ သူ့အနေဖြင့် အထက်အရာရှိများ မကြာခဏဝေဖန် လေ့ရှိသည်ကို အထက်အရာရှိများ အချိန်အတန်ကြာ သည်းခံခဲ့ကြသည်။ အထူးသဖြင့် ချင်းတပ်ရင်းသုံးရင်းကို ဦးစီးတဲ့ အထက်အရာရှိကို ဗိုလ်မှူးချုပ်ခန့်ထားခြင်းမှာ ထိုက်ထံမှုမရှိကြောင်း ချင်းအရာရှိများထံတွင် ဝေဖန်ခြင်း နှင့် စစ်ရုံးချုပ်မှ ဗမာလူမျိုးကိုသာ ဦးစားပေးပြီးရာထူးတိုးကြကြောင်း စသည်တို့ကို ချင်းအရာရှိနှစ်ဦးထံတွင် ဝေဖန်ခြင်းသည် ပူးပေါင်းလိမ်လည်ရန် ညှိထားခြင်းသာဖြစ်သည်။

ထို့ကြောင့် တပ်ဦးစီးချုပ်တွင် စည်းကမ်းထိန်းသိမ်းရမည့် တာဝန်ရှိသည်နှင့်အမျှ ဒု-ဗိုလ်မှူးကြီးအား အရေးမယူလျင် ဒု-ဗိုလ်မှူးကြီးနဲ့ ပူးပေါင်းကြံစည်သူအဖြစ် ထင်မြင်ခံရနိုင်သည်။ ထို့ကြောင့် တပ်ဦးစီးချုပ်အနေဖြင့် သူ့အားဖမ်းဆီးထိမ်းသိမ်းရန် နှင့် စစ်ခုံရုံးတင်ရန် အမိန့်ထုတ်ရခြင်းဖြစ်သည်။ တပ်ဦးစီးချုပ်အနေဖြင့် ဥပဒေဘောင်အတွင်း ကိုယ့်ကိုယ်ကိုယ်ကာကွယ်ရန် အခွင့်အရေးပေးထားသည်။ ယခုအခါ သူ့မှာ အပြစ်ရှိ၊ မရှိကို စစ်ခုံးရုံး ၏ ဆုံးဖြတ်ချက်ကိုသာ စောင့်ကြည့်ရမည်ဖြစ်သည်” ဟူ၍တွေ့ရှိနိုင်သည်။

ထိုသို့ စစ်ခုံရုံးမှ သူ့အမှုအား စစ်ဆေးပြီးနောက် ၁၉၅၀ ခုနှစ် ဧပြီလတွင် တပ်မတော်မှ ထုတ်ပယ်ခြင်းခံခဲ့ရသည်။

ရောင်စုံသူပုန်ခေတ် မှ ပြည်တွင်းစစ်ကြီးသို့(3)

 

..

 ၁၉၄၈ခုနှစ် သြဂုတ် ၁၈ တွင် သရက်မြို့၌ တပ်ချထားသော ဗမာ့သေနတ်ကိုင်တပ်ရင်း (၁)၊ ဗမာ့သေနတ်ကိုင်

တပ်ရင်း (၃) ၏ တဝက်ခန့်နှင့် ဗမာ့ သေနတ်ကိုင်တပ်ရင်း (၆) မှ အချို့တို့သည်လည်း ဗမာပြည်ကွန်မြူနစ်ပါတီ (ဗ.က.ပ) နှင့် ပူးပေါင်းပြီး တောခိုခဲ့ကြသည်။ ဗမာ့တပ်မတော်တွင် ဗမာ့သေနတ်ကိုင် တပ်ရင်း ( ၄)၊ တပ်ရင်း (၂)၊ တပ်ရင်း ( ၅) နှင့် တပ်ရင်း (၃) မှ ထက်ဝက်ခန့် နှင့် တပ်ရင်း (၆) မှ အချို့တို့သည် ပြည်ထောင်စု အစိုးရဘက်တွင် ရပ်တည်ခဲ့ကြသည်။ အခြားကြီးမားသော တိုင်းရင်းသားသေနတ်ကိုင်တပ်ရင်း များဖြစ်ကြသော ကရင်၊ ကချင် နှင့် ချင်းတပ်ရင်း တို့သည်လည်း ပြည်ထောင်စုအစိုးရဘက်တွင် သစ္စာရှိစွာ ရပ်တည်ခဲ့ကြသည်။

လွတ်လပ်သောဗမာပြည် ဖွဲ့စည်းပုံအခြေခံဥပဒေအရ၊ ပြည်ထောင်စုအတွင်း ကရင်ပြည်နယ်ဖွဲ့စည်းရန် ဖြစ်သော်လည်း နယ်နိမိတ်ပြသနာများအား ဖြေရှင်းနိုင်ခြင်း မရှိခဲ့ပေ။ လွတ်လပ်ရေး ရခါစတွင် ကရင်အရေးကို ကရင်ရေးရာကောင်စီက တာဝန်ယူခဲ့သည်။ ကရင်အမျိုးသား များ သည်လည်း ဖွဲ့စည်းအုပ်ချုပ်ပုံအခြေခံဥပဒေကို လက်ခံသဘောတူ ခြင်းမရှိဘဲ ကရင်ပြည်နယ် ရရှိရေး ကို တစ်ခဲနက်တောင်းဆိုခဲ့ကြသည်။ 

ဒုတိယကမ္ဘာစစ်အတွင်းတွင် ကရင်အမျိုးသားတို့သည် ဗြိတိသျှတို့ လက်အောက်တွင် သစ္စာရှိစွာ အမှုထမ်းခဲ့ကြသည်။ ဗြိတိသျှတို့ အိန္ဒိယသို့ ဆုတ်ခွာသောအခါ ကရင်ရွာများသည် သူတို့၏ မိသားစုနှင့် ရွာများအား ကာကွယ်ရန်အတွက် လက်နက်စွဲကိုင်ခဲ့ကြသည်။ ဗမာ့လွတ်လပ်ရေးတပ်မတော် (BIA) နှင့် ဂျပန်တပ်မတော် တို့ ဗမာပြည်အား ဗြိတိသျှတို့ထံမှ သိမ်းယူပြီးသောအခါ BIA သည် ကရင်ရွာများထံမှ လက်နက်များသိမ်းယူရန် ကြိုးပမ်းခဲ့သည်။ 

သို့သော် ကရင်ရွာသားများက လက်နက်ချရန် ငြင်းဆန်သဖြင့် BIA တပ်နှင့် ကရင်လက်နက်ကိုင်များကြား ပြင်းထန်သော တိုက်ပွဲများ ဖြစ်ပေါ်လာခဲ့ပြီး၊ ထိုမှတစ်ဆင့် ကရင် နှင့် ဗမာကြား ပြင်းထန်သော လူမျိုးရေး အဓိကရုဏ်းများ ဖြစ်ပေါ်ခဲ့ရသည်။ ကရင်လူမျိုးနှင့် ဗမာလူမျိုး တစ်ဖက်နှင့် တစ်ဖက် ရက်စက်စွာ သတ်ဖြတ်ခဲ့ကြပြီး ရွာပေါင်းများစွာ ပြာကျကာ ထောင်ပေါင်းများစွာသောလူများ သေကြေပျက်စီးခဲ့ကြရသည်။ 

ကရင်နှင့် ဗမာလူမျိုးအကြား အဓိကရုဏ်များနှင့် မငြိမ်သက်မှုများ၏ ရလဒ်အဖြစ် ကရင်အမျိုးသားဝါဒ ကြီးထွားလာပြီး လူများစုဗမာတို့၏ ခြိမ်းခြောက်မှုကို ထိရောက်စွာ တုံ့ပြန်ရန်အတွက် အမျိုးမျိုးသော ကရင်အုပ်စုများ ဖွဲ့စည်းခဲ့ ကြပြီး ၁၉၄၇ တွင် Karen Central Organization, Burma Karen National Association, Karen Youth Organization နှင့် Karen National Association စသည့် ကရင် အဖွဲ့အစည်း များအား စုစည်းကာ Karen National Union (KNU) စတင်ဖွဲ့စည်းတည်ထောင်ခဲ့သည်။ 

လူသိများထင်ရှားသော ရှေ့နေ နှင့် ကရင်နိုင်ငံရေးသမား စောဘဦးကြီးသည် KNU ၏ ပထမဦးဆုံးသော ဥက္ကဌ ဖြစ်ခဲ့သည်။ KNU တည်ထောင်ပြီး ၁၉၄၇ ခုနှစ် ဧပြီလ ၁၆ တွင် KNU ၏ လက်နက်ကိုင်အဖွဲ့အစည်း Karen National Defense Organization (KNDO) အားတည်ထောင်ခဲ့ကြသည်။ 

ယခင်က လက်နက်ကိုင် ရွာသားများသည် KNDO တွင် ပါဝင်လာကြပြီး အဖွဲ့အစည်းအင်အားသည် လျင်မြန်စွာ ကြီးထွားလာခဲ့သည်။ KNDO ၏ ပြည်ထောင်စုအစိုးရအား တောင်းဆိုချက်မှာ မြစ်ဝကျွန်းပေါ် ဒေသအပါအဝင်၊ ဗမာပြည် အောက်ပိုင်း အားလုံးနီးပါးအား လွတ်လပ်သောကရင်ပြည်နယ်အဖြစ်ပေးရန် ဖြစ်သည်။ ထိုတောင်းဆိုချက် အား ဗမာပြည် အစိုးရမှ ငြင်းပယ်လိုက်သောအခါ နှစ်ဦးနှစ်ဖက်ကြားတွင် တင်းမာမှုများ ကြီးထွားလာခဲ့သည်။

သထုံ နှင့် မော်လမြိုင်ဘက်မှ KNDO နှင့် MNDO တို့၏လှုပ်ရှားမှုမှာလည်း ၁၉၄၈ နှစ်ကုန်ပိုင်းတွင် အဆိုးဆုံး အခြေအနေသို့ရောက်ရှိခဲ့ရသည်။ သထုံဘက်မှ KNDO တပ်များက သထုံခရိုင်ကို သိမ်းပိုက် လိုက်ပြီး MNDO နှင့် KNDO တို့ကလည်း မော်လမြိုင်ကို သိမ်းပိုက်ခဲ့သည်။ ၎င်းတို့အား ပြန်လည် တိုက်ထုတ်ရန်အတွက် ဒုဗိုလ်မှူးကြီးသိန်းနိုင် ဦးစီးသော ကချင်သေနတ်ကိုင်တပ်ရင်း (၂) နှင့် ဒုဗိုလ်မှူးကြီး ဆွန်ခိုပေါင် ကွပ်ကဲသော ချင်းသေနတ်ကိုင်တပ်ရင်း (၂) တို့ကို စစ်ရုံးချုပ်မှ မော်လမြိုင်သို့ စေလွှတ်ခဲ့သည်။ 

ချင်းတပ်ရင်း (၂) သည် ၁၉၄၉ ခုနှစ် ဇန်နဝါရီလ ဒုတိယ အပတ်တွင် ပြည်မြို့မှ မော်လမြိုင်သို့ သင်္ဘောဖြင့် ထွက်ခွာခဲ့ကြသည်။ မော်လမြိုင်ရောက်ရောက်ချင်း မြို့တစ်ဝိုက်တွင် ကာကွယ်ရေးအတွက် ခံတပ်များဆောက်လုပ်ပြီးနောက် နီးရာဒေများရှိ KNDO နှင့် MNDO တို့ထံတွင် ချစ်ကြည်ရေးခရီးစဉ်များ စေလွှတ်ရင်း ဒေသလုံခြုံရေးအတွက် ကြိုးပမ်းခဲ့ကြသည်။ 

ထိုဒေသအား ချင်းတပ်ရင်း (၂) မှ ပြန်လည်ထိန်းချုပ်နိုင်ခဲ့ကြပြီး မော်လမြိုင်ခရိုင်တစ်ခုလုံး တရားဥပဒေ ပြန်လည်စိုးမိုး စေနိုင်ခဲ့သည်။ မော်လမြိုင် ဒေသဝန်းကျင် လုံခြုံရေးအတွက် ကချင်သေနတ်ကိုင်တပ်ရင်းမှ တာဝန်ယူခဲ့ပြီးနောက်၊ ချင်းသေနတ်ကိုင်တပ်ရင်း (၂) သည်ကျိုက္ခမီ၊ သထုံနှင့် တနင်္သာရီ ပတ်ဝန်းကျင်ရှိ KNDO နှင့် MNDO အားဆက်လက်နှိမ်နင်းရာ၊ ၎င်းတို့လက်အောက်မှ ထိုဒေသများအား ပြန်လည် ရယူနိုင်ခဲ့ကြသည်။

ထိုသို့ ချင်းတပ်ရင်း (၂) သည်မြန်မာပြည်တောင်ဘက်သို့ စစ်ဆင်နေချိန်တွင် ဗမာ့တပ်မတော် နှင့် အင်းစိန် တွင် တပ်စွဲထားသော KNDO တို့အကြား တင်းမာမှုအမြင့်ဆုံးအခြေအနေသို့ ရောက်ရှိခဲ့သည်။ ၁၉၄၈ နှစ်ကုန်ပိုင်းတွင်ပင် ပြည်တောင်စုအစိုးရမှ တောခိုသွားသော ဗမာပြည်ကွန်မြူနစ်ပါတီ တို့အား ပြည်မြို့တစ်ဝိုက်တွင် နှိမ်နင်းသောအခါ ရန်ကုန်မြို့ရှိ အစိုးရတပ်များကိုပါ စစ်ဆင်ရေးအတွက် စေလွှတ်ခဲ့ ကြသည်။

 KNDO တို့သည်လည်း ထိုအခိုက်အတန့်တွင် စစ်ပွဲအတွက်သော်လည်းကောင်း၊ ငြိမ်းချမ်း ရေး အတွက်သော်လည်းကောင်း အသုံးချနိုင်သောခြေအနေတွင်ရှိပြီး အစိုးရစစ်တပ်များ တပ်စွဲ မထားနိုင် သည့် နေရာများတွင် မြို့စောင့်တပ်များအဖြစ် အသုံးပြုရန် ထိုစဉ်က ဝန်ကြီးချုပ်နှင့် ကာကွယ်ရေး ဝန်ကြီးလည်းဖြစ်သော ဦးနုထံ၌ တပ်မတော်ကာကွယ်ရေး ဦးစီးချုပ် ဗိုလ်ချုပ်စမစ်ဒွန်းက အဆိုပြု တင်ပြ ခဲ့သည်။ ထို KNDO များကို ငြိမ်းချမ်းရေးအတွက် အသုံးပြုလိုကြောင်း နှင့် သူတို့၏သစ္စာရှိမှုနှင့် ယုံကြည် စိတ်ချ ရမှုအတွက် သူကိုယ်တိုင် အာမခံ၊ ကတိပြုခဲ့သည်။ ဝန်ကြီးချုပ်က KNDO အား ရန်ကုန်မြို့ လုံခြုံရေးအတွက် အသုံးပြုရန် သဘောတူခဲ့သည်။ 

KNDO တို့သည် တွံတေးမြို့အား ကွန်မြူနစ်တို့ထံမှ ပြန်လည်သိမ်းပိုက်နိုင်ခဲ့ပြီးနောက် တွံတေးမြို့၏ မြို့စောင့်တပ်အဖြစ် ဆောင်ရွက်ရန် ဗိုလ်ချုပ်စမစ်ဒွန်းမှ အမိန့်ပေးခဲ့သည်။ KNDO တို့ တွံတေးမြို့အား သိမ်းပိုက်ပြီးသောအခါ လက်နက်များကို ရန်ကုန်ရှိ ကရင်ခြံဝင်းအတွင်း တွံတေးတူးမြောင်းမှတဆင့် သယ်ဆောင်ခဲ့ကြသည်။ ၁၉၄၉ ခုနှစ်တွင် လက်နက် အပြည့် အစုံ တပ်ဆင်ထားသော တပ်သား (၁ဝဝဝဝ) ထက်မနည်းသည့် KNDO တပ်ဖွဲ့များသည် ရန်ကုန်မြို့၏ အချက်အချကျသော နေရာများတွင် တပ်စွဲထားသောကြောင့် လူထုက မနှစ်မြို့ခဲ့ကြပေ။

ပြည်တွင်းစစ်ကြီးစတင်ချိန် တွင် ဗိုလ်မှုးကြီး ဆွန်ခိုပေါင် နှင့် ချင်းသေနတ်ကိုင်တပ်ရင်း (၂) သည် မော်လမြိုင်တွင် တပ်စွဲနေချိန်ဖြစ်သည်။ ၁၉၄၉ ဖေဖေါ်ဝါရီလမှစပြီး KNDO တို့သည် အင်းစိန် တစ်ခုလုံး ထိန်းချုပ်ထားကြသည်။ ပြည်တောင်စုအစိုးရတပ် မှ ကရင်သေနတ်ကိုင်တပ်ရင်း နှစ်ရင်းသည် လည်း အစိုး ရအား ပုန်ကန်ပြီး KNDO တို့နှင့်ပူးပေါင်းကာ သူတို့တပ်စွဲရာနေရာဖြစ်သော ပြည်မြို့ နှင့် တောင်ငူမြို့ တို့ အား သိမ်းပိုက်ခဲ့ကြသည်။ ၎င်းနောက် ရန်ကုန်အင်းစိန်ရှိ KNDO တပ်တို့နှင့် ပူးပေါင်းရန် ဆုန်ဆင်း ခဲ့ကြသည်။ 

ရန်ကုန်ရှိ KNDO တပ်တို့သည်လည်း ပြည်တောင်စုအစိုးရတပ်များဖြစ်သော ချင်း သေနတ်ကိုင် တပ်ရင်း (၁) နှင့် ဗမာ့တပ်ရင်း (၅) တို့နှင့် ရန်ကုန် ၏ ဆင်ခြေဖုံးဒေသဖြစ်သော သမိုင်း နှင့် ခဝဲခြံ တစ်ဝိုက်တွင် ပြင်းပြင်းထန်ထန် တိုက်ပွဲများဖြစ်ပွား ခဲ့ကြသည်။ ဝန်ကြီးချုပ်ဦးနုသည် အင်းစိန် တိုက်ပွဲ အတွက် အင်းစိန်စစ်မျက်နှာတွင် အင်အားဖြည့်တင်းရန် ပြင်ဆင်ရတော့သည်။ တဆက်တည်းတွင် ဗိုလ်ချုပ် နေဝင်းသည် ဗိုလ်မှူးကြီး ဆွန်ခိုပေါင် နှင့် သူတပ်ရင်းတစ်ရင်းလုံးအား အင်းစိန်စစ်မျက်နှာတွင် တိုက်ပွဲဝင်ရန် အမိန့်ပေးခဲ့သည်။ 

ဗိုလ်မှူးကြီး ဆွန်ခိုပေါင် သည် သူ၏ တပ်ရင်းတစ်ရင်းလုံးနှင့်အတူ မော်လမြိုင်လေဆိပ်မှ သုံးရက်အတွင်း စစ်လေယာဉ်ဖြင့် အခေါက်ပေါင်း လေးခေါက်ဆွဲကာ မင်္ဂလာဒုံ လေဆိပ်သို့ ရောက်ရှိခဲ့ကြသည်။ ဤသို့ဖြင့် မတ်လ ဒုတိယအပတ်တွင် ဗိုလ်မှူးကြီး ဆွန်ခိုပေါင် နှင့် ဒုတပ်ရင်းမှူး ဗိုလ်မှူး သွာလ်ခုပ်တို့ ဦးဆောင်သော ချင်းတပ်ရင်း (၂) သည် စော်ဘွားကြီးကုန်းတွင် စစ်မျက်နှာ အသစ်ထပ်ဖွင့်ကာ KNDO နှင့် ပြင်းပြင်းထန်ထန် ရင်ဆိုင်နေရသော ချင်းတပ်ရင်း (၁) နှင့် အခြား ပြည်ထောင်စုတပ်ရင်းများအား အသက်ရှူချောင်စေခဲ့သည်။ 

ချင်းတပ်ရင်းများနှင့် ပြည်ထောင်စု တပ်ရင်းများသည် KNDO တို့အားအင်းစိန်မှ တစ်ဖြည်းဖြည်း တိုက်ထုတ်နိုင်ခဲ့ပြီး၊ မေလ ဒုတိယ အပတ်တွင် ချင်းတပ်ရင်းများသည် မင်္ဂလာဒုံ၊ စဉ့်ကူး၊ ဖော့ကန်၊ အောင်ဆန်းဒေသတို့မှ KNDO တို့အား တိုက်ထုတ် နိုင်ခဲ့သည်။ မေလ ၂၁ ရက်နေ့တွင် အင်းစိန်ရှိ စွတ်ကြယ်စက်ရုံတိုက်ပွဲအား ချင်းတပ်ရင်းများမှ အောင်မြင် စွာ အနိုင်ရပြီးနောက် ၁၉၄၉ ခုနှစ် ဧပြီလ ၂ ရက်နေ့တွင် KNDO တို့အား အင်းစိန်မှ တိုက်ထုတ် နိုင်ခဲ့ကြသည်။ ဤသို့ဖြင့် ချင်းတပ်ရင်း များသည် ပြည်ထောင်စုကြီးပြိုကွဲမည့်အရေးမှ ကာကွယ်ရာတွင် အဓိက အခန်းကဏ္ဍမှ ပါဝင်ခဲ့ကြသည်။

ချင်းသေနတ်ကိုင်တပ်ရင်း တို့သည် အမိပြည်ထောင်စုမြန်မာနိုင်ငံတော် မပြိုကွဲရေးအတွက် ရွပ်ရွပ်ချွံချွံ တိုက်ပွဲဝင်ခဲ့ကြသည်။ ချင်းသေနတ်ကိုင် တပ်ရင်းမှူးများဖြစ်ကြသော ဒုဗိုလ်မှူးကြီးဟရန်ထီယိုး၊ ဒုဗိုလ်မှူးကြီး ဆွန်ခိုပေါင် နှင့် ဒုဗိုလ်မှူးကြီး လျန်ကျင်ဇမ် တို့သည် ပြည်ထောင်စုမြန်မာနိုင်ငံတော်ကြီးအား မပြိုကွဲရန် ကာကွယ်သူများထဲတွင် အဓိကဇတ်ဆောင်များ ဖြစ်ခဲ့ကြသည်။ 

ထို့အပြင် ဗမာ့သေနတ်ကိုင်တပ်ရင်းများထဲမှ ချင်းတပ်ခွဲတို့သည်လည်း အသက်ပေး တိုက်ပွဲဝင်ခဲ့ကြသည်။ တမ်မတော်စစ်ရုံးချုပ် (War Office) မှတ်တမ်းအရ ၁၉၄၈ ဇန်နဝါရီလမှ ၁၉၅၀ ခုနှစ်အထိ ပြည်ထောင်စုအတွက် ချင်းတပ်ရင်းများမှ ၁၇၇ ဦးကျဆုံး၊ ၁၅၃ ဒဏ်ရာရ၊ ၁၆ဦး ပျောက်ဆုံးခဲ့သည်ဟု ဖော်ပြသည်ကိုတွေ့ရှိနိုင်သည်။

၁၉၄၉ ခုနှစ်သည် ချင်းသေနတ်ကိုင်တပ်ရင်းများ၏ စစ်အရည်အသွေးများ မှတ်ကျောက်တင်ရသောနှစ်ဖြစ်သည်။ အင်းစိန်တိုက်ပွဲတွင် ဒုဗိုလ်မှူးကြီးဟရန်ထီးယိုး ကွပ်ကဲသော ချင်းသေနတ်ကိုင်တပ်ရင်း (၁) မှ အရာရှိခြောက်ဦး တို့သည် မြန်မာနိုင်ငံ သူရသတ္တိဆိုင်ရာ စွမ်းရည်ဘွဲ့တံဆိပ်များတွင် အမြင့်မားဆုံးဖြစ်သော အောင်ဆန်းသူရိယ၊သီဟသူရ နှင့် သူရဘွဲ့များ အသီးသီးဖြင့် ဂုဏ်ပြု၊ချီးမြှင့်ခြင်းခံခဲ့ရသည်။ 

ထိုဘွဲ့များသည် မိမိအသက်အန္တရယ် ကိုမငဲ့ကွက်ပဲ၊ ကျရောက်သည့်တာဝန်ကို အထူးကျေပွန်စွာ ထမ်းဆောင်သော တပ်မတော်သားများ နှင့် အရပ်သူအရပ်သားများအား ချီးမြှင့်ခြင်းပင် ဖြစ်သည်။ ထိုဘွဲ့ရရှိသူများမှာ ဗိုလ်ကြီးတိုက်ချွန်း (အောင်ဆန်းသူရယ နှင့် သူရ)၊ ဒုဗိုလ် Ca Thuan (သီဟသူရ)၊ ဗိုလ် Hniar Ceu (သူရ), ဗိုလ် Thang Sui (သူရ), ဗိုလ် Ngun Nawl (သူရ) နှင့် ဗိုလ် Run Ling (သူရ) တို့ဖြစ်ကြသည်။ 

ဗမာ့သေနတ်ကိုင်တပ်ရင်း (၂) မှ ချင်းတိုင်းရင်းသား ဒုတပ်ကြပ် Za Kaia သည်လည်း သီဟသူရဘွဲ့ဖြင့် ချီးမြှင့်ခြင်းခံရသည်။ မြန်မာတနိုင်ငံလုံး သမိုင်းတလျောက်တွင် အောင်ဆန်းသူရိယ ဘွဲ့ရရှိသူမှာ (၆)ဦးသာရှိပြီး အသက်ရှင်လျှက်နှင့်လက်ခံရရှိသူမှာ ချင်းသေနတ်ကိုင်တပ်ရင်း (၁)မှ ဗိုလ်ကြီးတိုက်ချွန်းတစ်ဦးတည်းသာ ဖြစ်သည်။

ဒုဗိုလ်မှူးကြီး ဆွန်ခိုပေါင် ကွပ်ကဲသော ချင်းသေနတ်ကိုင်တပ်ရင်း (၂) မှလည်း အရာရှိ နှင့်စစ်သား (၆၄) ဦးတို့မှ သူရတံဆိပ်ရရှိသူ (၁၂) ဦး၊ စတုတ္ထအမြင့်ဆုံးဘွဲ့ဖြစ်သော သူရဲကောင်းမှတ်တမ်းတင်ဆုရရှိသူ (၂၄) ဦး၊ ပဉ္စမ အမြင့်ဆုံးဘွဲ့ဖြစ်သော Supreme Commander‘s Certificate of Gallantry Award (SCCOG) ရရှိသူ (၂၇)ဦး နှင့် ဆဋ္ဌမ အမြင့်ဆုံးဘွဲ့ဖြစ်သော Certificate of Honour (COG) ရရှိသူ (၁) ဦး တို့ဖြစ်ကြသည်။

၁၉၄၅ ခုနှစ် ဂန္ဒီစာချုပ် (2)

၁၉၄၅ ခုနှစ်တွင် ဗမာ့တပ်မတော်၏ အနာဂတ်နှင့် စပ်လျဉ်းပြီး ဆွေးနွေးရန် သီရိလင်္ကာ၊ ကန်ဒီမြို့၌ ကန်ဒီကွန်ဖရင့်တရပ် ကျင်းပခဲ့သည်။ ဗမာအမျိုးသားတပ်မတော် (BNA) နှင့် ဗြိတိသျှတို့လက်အောက်တွင် သစ္စာရှိစွာ အမှုထမ်းခဲ့သော တိုင်းရင်းသားစစ်တပ်များအား ပူးပေါင်းပြီး ခေတ်သစ်ဗမာ့တပ်မတော် ဖွဲ့စည်းရန် သဘောတူခဲ့ကြသည်။ ပြန်လည်ဖွဲ့စည်းသော ဗမာ့တပ်မတော်တွင် အရာရှိ ၂ဝဝ နှင့် အခြား စစ်သည် ၅၂ဝဝ ပါဝင်သော သေနတ်ကိုင်တပ်ရင်း (၁၅) ခု ပါဝင်ခဲ့သည်။ 

ထို သေနတ်ကိုင်တပ်ရင်း (၁၅) ခုှတွင် ဗမာ့သေနတ်ကိုင်တပ်ရင်း (၆) ခု၊ ချင်းသေနတ်ကိုင်တပ်ရင်း (၂) ခု၊ ကချင်သေနတ်ကိုင်တပ်ရင်း (၂) ခု နှင့် ချင်းတောင်တပ်ရင်း (တင့်ကားဖျက်တပ်ရင်း)၊ ကရင်သေနတ်ကိုင်တပ်ရင်း (၃) ရင်း နှင့် ဗမာတပ်မတော်အမှတ် (၄) (ဂေါ်ရခါး) တပ်တို့ ပါဝင်ခဲ့သည်။ ဗိုလ်မှူး ဆွန်ခိုပေါင် သည် အသစ်ပြန်လည်ဖွဲ့စည်းထားသော ဗမာ့တပ်မတော်အတွင်းရှိ ချင်းသေနတ်ကိုင်တပ်ရင်း (၂)တွင် ဒုတပ်ရင်းမှူး အဖြစ်တာဝန်ယူဆောင်ရွက်ခဲ့သည်။

၁၉၄၈ ခုနှစ် မြန်မာပြည် လွတ်လပ်ရေးရသောအခါ ဗိုလ်မှူး ဆွန်ခိုပေါင် သည် ဒုဗိုလ်မှူးကြီး အဖြစ် ရာထူးတိုးမြှင့်ခြင်းခံခဲ့ရပြီး၊ ချင်းသေနတ်ကိုင်တပ်ရင်း (၂) ၏ တပ်ရင်းမှူး ဖြစ်လာခဲ့သည်။ ချင်းသေနတ်ကိုင် တပ်ရင်း (၂) မှ တပ်ရင်းမှူး ဒုဗိုလ်မှူးကြီး Dal Za Kam သည်လည်း ဗိုလ်မှူးကြီး (Colonel) အဖြစ် ရာထူးတိုး မြှင့်ခြင်းခံရပြီး ဗမာ့တပ်မဟာ အမှတ် (၂) တွင် ဗျူဟာမှူး (Tactical Commander) ဖြစ်လာခဲ့ပြီး Tactical Headquarter ပဲခူးသို့ တာဝန်ထမ်းဆောင်ခဲ့သည်။ ချင်းလူမျိုးများထဲတွင် ပထမဆုံး ဗိုလ်မှူးကြီးရာထူး ရရှိသူဖြစ်သည်။ ဒုဗိုလ်မှူးကြီး ဆွန်ခိုပေါင် သည် ဒုဗိုလ်မှူးကြီးအဖြစ် ရာထူးတိုးခံရပြီး ချင်းသေနတ်ကိုင်တပ်ရင်း (၂) အား ဦးဆောင်ကွပ်ကဲသည့်အချိန်တွင် သူသည် အသက် ၂၇ နှစ်သာရှိသေးသည်။

Lt.Col Son Kho Pau with with Officers from Chindit Force

ရောင်စုံသူပုန်ခေတ် မှ ပြည်တွင်းစစ်ကြီးသို့

၁၉၄၈ ခုနှစ် မှစ၍ လွတ်လပ်စ ပြည်ထောင်စု မြန်မာနိုင်ငံသည် တည်ငြိမ်အေးချမ်းမှုမရှိဘဲ လူမျိုးစု အရေး နှင့် နိုင်ငံရေး အယူအဆရေးရာ ပဋိပက္ခပေါင်းစုံ တို့နှင့် ရင်ဆိုင် ခဲ့ရသည်။ ကရင်၊ မွန်၊ ရခိုင် တိုင်းရင်းသား များအတွက် တိကျသော နယ်နိမိတ်များ သတ်သတ်မှတ်မှတ် မရှိသေး သဖြင့် နိုင်ငံတော်အစိုးရ အတွက် ယင်း နယ်နိမိတ်ပြဿနာ များဖြေရှင်းရန် အတွက် တာဝန်ပိလျက်ရှိခဲ့သည်။ 

ဗမာပြည်လွတ်လပ်ရေး ရ ပြီးစ အချိန်တွင် လက်နက်ကိုင် တပ်ဖွဲ့များ ဖြစ်သော Karen National Defence Organization (KNDO), မွန်အမျိုးသား ကာကွယ်ရေးအဖွဲ့ (MNDO), ကွန်မြူနစ် (အလံနီတပ်)၊ ရခိုင်ကွန်မြူနစ်၊ မူဂျာဟစ်များ စသည်ဖြင့် မြန်မာ ပြည်ဒေသအသီးသီးတွင် ဗဟိုအစိုးရကို ပုန်ကန်ခြားနားကာ လက်နက်ကိုင် လှုပ်ရှားနေကြပြီဖြစ်သည်။ 

 အာဏာရ ဖ.ဆ.ပ.လ အစိုးရ အတွင်းမှာပင် နိုင်ငံရေးအယူအဆ အမျိုးမျိုး ကွဲလွဲနေကြချိန်ဖြစ်သည်။ ၁၉၄၆တွင် ကွန်မြူနစ်ပါတီ (ဗမာပြည်) အတွင်း သခင်သန်းထွန်းဦးဆောင်သော အလံဖြူနှင့် သခင်စိုး ဦးဆောင်သော အလံနီဟူ၍ နှစ်ခြမ်းကွဲခဲ့သည်။ အလံဖြူသည် ဖဆပလ အဖွဲ့ဝင် အဖြစ်ဆက်လက် ရပ်တည်ခဲ့ ပြီး၊ အလံနီမှာမူ ၁၉၄၆ ခုနှစ် ဇူလိုင်လမှ စတင်ကာ အစိုးရအား ပုန်ကန်ကာ တောခိုခဲ့သည်။ 

သခင်သန်းထွန်း ဦးဆောင်သော အလံဖြူမှာ ဖဆပလ အတွင်းရှိ အကြီးအကဲများနှင့် ဆက်ဆံရေး ပိုမိုဆိုရွားလာခဲ့ပြီး ၁၉၄၈ ခုနှစ်မတ်လတွင် တောခိုသွားခဲ့ပြန်သည်။ ကွန်မြူနစ်တို့ တောခိုကြသောအခါ ကွန်မြူနစ်အပေါ် သံယောဇဉ် ရှိကြသော ပြည်သူ့ရဲဘော်များလည်း တလှုပ်လှုပ်တရွရွ ဖြစ်လာကြသည်။ ၁၉၄၅ ကန်ဒီစာချုပ်အပြီးတွင် Burma National Army မှတပ်သား ၃၅၆၁ ဦးသည် ဗြိတိသျှတို့ဖွဲ့စည်းထားသော ခေတ်သစ်ဗမာ့တပ်မတော်တွင် ပါဝင်ခြင်းမရှိဘဲ ကနဦးပိုင်းတွင် စစ်မှုထမ်း ဟောင်း အသင်းအဖြစ်၎င်း၊ နောက် ပိုင်းတွင် ပြည်သူ့ရဲဘော်တပ်ဖွဲ့ (People Volunteer Army) အဖြစ် ဗိုလ်ချုပ်အောင်ဆန်းမှဖွဲ့စည်းခဲ့သည်။ 

ဖဆပလ အဖွဲ့ အတွင်းမှာတင် ဗမာ ဆိုရှယ်လစ်ပါတီ နှင့် ပြည်သူ့ရဲဘော်တပ်ဖွဲ့ တို့၏ ပဋိပက္ခ သည် ထိပ်ဆုံးသို့ရောက်ရှိခဲ့သည်။ ထိုကြောင့် ကွန်မြူနစ် များနှင့် ညီညွတ်ရေး ပြန်လည် တည်ဆောက်ရန်အတွက် လက်ဝဲညီညွတ်ရေး အတွက် ဖဆပလ၊ ပြည်သူ့ရဲဘော် နှင့် ဆိုရှယ်လစ် တို့ကကြိုးပမ်းခဲ့ ကြသော်လည်း မအောင်မြင်ခဲ့ပေ။ နောက်ဆုံးတွင် ပြည်သူ့ရဲဘော်တပ်ဖွဲ့သည် နှစ် ခြမ်းကွဲ ခဲ့ကြပြီး ရဲဘော်ဖြူသည် ကွန်မြူနစ်ပါတီနှင့် ပူးပေါင်းကာ တောခိုခဲ့ကြသည်။ ကျန်ပြည်သူ့ ရဲဘော် တပ်ဖွဲ့ဝင်များ မှာ ပြည်ထောင်စု အစိုးရဘက်တွင် ရပ်တည်ခဲ့သည်။

 

ချင်းသေနတ်ကိုင် တပ်ရင်း ဖွဲ့စည်းခြင်း(1)

ဒုတိယကမ္ဘာစစ်ကြီးဖြစ်ပွားလာသောအခါ ဗြိတိသျှစစ်တပ်သည် ချင်းတောင်မှ တပ်သားများထပ်မံစုဆောင်းရင်း Chin Levies တပ်ရင်းများ ဖွဲ့စည်းလာခဲ့သည်။ ချင်းတောင်တပ်ရင်း နှင့် Chin Levies တပ်ရင်းတို့သည် ဒုတိယ

ကမ္ဘာစစ်ကြီးတွင် မြန်မာပြည်မှ ဖက်ဆစ်ဂျပန်တို့အား တိုက်ထုတ်ရာတွင် အရေးပါသည့်တပ်ရင်းများ ဖြစ်ကြသည်။

 စစ်ကြီးပြီးဆုံးသွားသောအခါ Chin Levies မှတပ်သားများ နှင့် အသစ်တပ်မံစုစောင်းထားသည့် တပ်သားများပေါင်းပြီး ချင်းတပ်ရင်းများ ပြန်လည် ဖွဲ့စည်းခဲ့ကြသည်။ ၁၉၄၅ ခုနှစ် ဧပြီလ ၁ ရက်နေ့တွင် ချင်းသေနတ်ကိုင်တပ်ရင်း (၁) ဖွဲ့စည်းရန် Lt.Col. Ruffell နှင့် Lt.Col. Beeche မှတာဝန်ယူဆောင်ရွက်ခဲ့သည်။ 

တစ်ချိန်တည်းမှာပင် ချင်းသေနတ်ကိုင်တပ်ရင်း (၂) ဖွဲ့စည်းရန်အမိန့်ထုတ်ခဲ့ကြသည်။ Burma Frontier Force မှာတာဝန်ထမ်းဆောင်သူ Chin Levies နှင့်အတူ တာဝန်ထမ်းဆောင်ခဲ့သည့် Major A.R.G Baker မှ တပ်ရင်း (၂) ဖွဲ့စည်းရေးကို တာဝန်ယူဆောင်ရွက်ခဲ့ပြီး တပ်ရင်းသည် ၁၉၄၅ ဒီဇင်လာလတွင် တာဝန်ထမ်းဆောင်ဖို့ အသင့် ပြင်ဆင်ရန် ဖြစ်သည်။ ၁၉၄၈ ဧပြီလ ၃ ရက်နေ့တွင် တီးတိန်မြို့၌ Lt.Col. N.W.Kelly, Major Baker နှင့် တီးတိန်နယ်မှ တိုက်သူကြီး၊ ရွာသူကြီးများ တပ်သားသစ်များစုစောင်းရေးအတွက် အစည်းအဝေး ပြုလုပ်ခဲ့ကြသည်။ 

ကမ်ဟောင်တိုက်သူကြီးမှ တပ်သားသစ် ၄၇၀၊ စုတ်တဲတိုက်သူကြီးမှ တပ်သားသစ် ၁၉၀၊ နှင့် စီးယင်းတိုက် သူကြီးမှ တပ်သားသစ် ၉၀ စုဆောင်းရန် သဘောတူခဲ့ကြသည်။ တိုက်သူကြီးများမှ ပြန်လည် တောင်းခံသည်မှာ မိမိတို့အနေဖြင့် ချင်းတပ်ရင်းရှိလာမည်ကို ကြိုက်နှစ်သက်ကြကြောင်း၊ တပ်ရင်းကိုလည်း ချင်းလူမျိုးများကသာ ဦးစီးစေလိုကြောင်း၊ တပ်ရင်းရာထူးတိုးရာတွင်လည်း စစ်မှုထမ်းဟောင်းတို့ထံမှ ၅၀% နှင့် အခုအသစ် စုဆောင်းထားတဲ့သူများထဲမှ ၅၀% စသည်ဖြင့် မျှမျှတတ ရာထူးတိုးပေးရန် တောင်းခံခဲ့ကြသည်။ 

 တိုက်သူကြီးများဘက်မှထပ်မံတောင်းခံသည်မှာ Hau Za Lian (Chief of Suangzang) ကို Sudebar ရာထူးခန့်အပ်ရန်၊ သူ့လက်ထောက်အတွက် Hav/Clerk Tual Khen Pau အားခန့်ထားရန် နှင့် Havildar Khan Nen Pau, Havildar Chin Za Dal နှင့် Havildar Thawng Za Khen (Mualbem) တို့အား Jemadars ရာထူးများဖြင့် ခန့်အပ်ပေးရန် ဖြစ်သည်။ ဗြိတိသျှအရာရှိများမှလည်း အစည်းအဝးအတွင်း ချက်ချင်း သဘောတူခဲ့ကြသည်။

 ထိုသို့တိုက်သူကြီးများမှလည်း တပ်သားသစ်များ အလွယ်တစ်ကူစုဆောင်းနိုင်ခဲ့ကြပြီး ဗြိတိသျှတပ်မတော်အောက်တွင် အမှုထမ်းခဲ့သည့် ချင်းတပ်သား၊ အရာရှိများပူးပေါင်းပြီး ၁၉၄၅ သြဂုတ်လမှ စတင်ကာ တပ်ရင်းတစ်ရင်း၊ အမှတ် (၂) ချင်းသေနတ်ကိုင်တပ်ရင်း ဖြစ်လာခဲ့သည်။ 

Burma Frontier Force အောက်၌ တပ်ရင်းတစ်ရင်း အဖြစ်ရပ်တည်လာပြီးနောက် ရေစကြို၊ ထိုမှတစ်ဆင့် ၁၉၄၅ နှစ်ကုန်ပိုင်းတွင် ရွှေဘိုသို့ စခန်းချခဲ့ကြသည်။ ၁၉၄၅ နှစ်ကုန်ပိုင်းအထိ တပ်ရင်းမှ ချင်းလူမျိုးအထင်ကရ အရာရှိများမှာ ဗိုလ်မှူးဟရန်ထီးယိုး၊ ဗိုလ်မှူးဒါလ်ဇာကာမ် နှင့် ဗိုလ်မှူးလျန်ကျင်ဇမ်တို့ ဖြစ်ကြသည်။ ၁၉၄၆ နှစ်တစ်ခုလုံး လေ့ကျင်ရေးဆင်နွှဲခဲ့ကြပြီး ၁၉၄၇ နှစ်ဦးပိုင်းတွင် ရွှေဘိုမှ မင်္ဂလာဒုံသို့ ပြောင်းရွှေ့ခဲ့သည်။ 

ထိုအချိန်တပ်ရင်း ဦးဆောင်သူမှာ Lt.Col. C.S.Sullivan ဖြစ်သည်။ သူသည် ၁၉၄၅ မေလတွင် ကွယ်လွန်ခဲ့ပြီး Lt.Col. Allen မှသူ့အားအစားထိုးခဲ့သည်။ ၁၉၄၇ နှစ်ကုန်ပိုင်းတွင် ဗိုလ်မှူးဒါလ်ဇာကာမ်အား ဒု-ဗိုလ်မှူးကြီး အဖြစ်သို့ရာထူးတိုးပြီး တပ်ရင်း (၂)၏ တပ်ရင်းမှူးဖြစ်လာခဲ့သည်။ ဗိုလ်မှူး ဆွန်ခိုပေါင်သည် ဒုတပ်ရင်းမှူး ဖြစ်လာခဲ့သည်။

Lt.Col. Son Kho Pau (ဒု-ဗိုလ်မှူးကြီး ဆွန်ခေါပေါင်)

 -

တစ်ချိန်က နာမည်ကျော် ချင်းသေနတ်ကိုင်တပ်ရင်း (၂) မှ တပ်ရင်းမှူး ဒုဗိုလ်မှူးကြီး ဆွန်ခိုပေါင် (Son Kho Pau) ကွယ်လွန်ခဲ့သည်မှာ ဖေဖော်ဝါရီလ ၁၄ ရက်နေ့ဆိုရင် ၄၁ နှစ်ြပည့်ပြီဖြစ်ပါသည်။ ချင်းသူရဲကောင်း ဒုဗိုလ်မှူးကြီး ဆွန်ခိုပေါင် အားဂုဏ်ပြုသည့်အနေဖြင့် သူ့၏ကိုယ်ရေးအကျဉ်းကို ဖော်ပြလိုက်ပါတယ်။

ဗြိတိသျှ ကိုလိုနီ ကျွန်ဘဝ မှ ၁၉၄ဂ ခုနှစ်တွင် လွတ်မြောက်လာသော လွတ်လပ်သည့် ပြည် ထောင်စု မြန်မာနိုင်ငံတော် သစ် သည် လွတ်လပ်ရေး၏ ဘွားဖက်တော်အဖြစ် နိုင်ငံတဝှမ်း ပြည်တွင်းစစ် ကြီး နှင့် ကြုံတွေ့ရင်ဆိုင်ခဲ့ရ ပြီး ပြည်ထောင်စုကြီးပြိုကွဲ လုမတတ် ဖြစ်ခဲ့ရသည်။ ၁၉၄၉ ခုနှစ်တွင် ဟုန်းဟုန်းတောက်လောက်သည့် ပြည်တွင်း စစ်မီး၏ အရှိန် သည် မြို့တော် ရန်ကုန် ကိုပင် ချိန်းခြောက် သည်အထိဖြစ်ခဲ့သည်။ 

ထိုစဉ် ကာလ ကမ္ဘာ က ဝန်ကြီးချုပ်ဦးနု အစိုးရအား ရန်ကုန်အစိုးရဟု လှောင် ပြောင် သမုတ် နေကြသည့် အချိန်တွင် ချင်းသေနတ်ကိုင်တပ်ရင်းများသည် ပြည်ထောင်စု ကြီးပြိုကွဲ မည့် အရေးမှ ရှောင်လွဲနိုင်ရန် အတွက် နိုင်ငံ တော် အစိုးရ၏ အားအကိုးရဆုံးသော တပ်ရင်းများ ဖြစ် ကြသည်။ 

ထိုသို့ ရွပ်ရွပ်ချွံချွံတိုက်ပွဲဝင်ခဲ့သည့် ချင်းသေနတ်ကိုင်တပ်ရင်းများထဲမှ တပ်ရင်း (၂) ကို ဦးဆောင် ကွပ်ကဲသူမှာ ဒုဗိုလ်မှူးကြီး ဆွန်ခိုပေါင် (စီးယင်းမျိုးနွယ်စု) ဖြစ်သည်။ သူသည် ၁၉၄၈ ခုှနှစ်မှ ၁၉၅ဝ အတွင်း ရောင်စုံသူပုန်ခေတ်တွင် နိုင်ငံ့သားကောင်းပီပီ ပြည်တောင်စုကြီး မပြိုကွဲရေး အတွက် နိုင်ငံ့တာဝန်ကို သစ္စာ ရှိရှိ ထမ်းဆောင်ခဲ့သည်။ 

၁၉၆၄ ခုနှစ် တွင်မူ ဗိုလ်ချုပ်နေဝင်း ဦးဆောင်သော တော်လှန်ရေးကောင်စီ အစိုးရ အား တော်လှန်ပြီး လွတ်လပ်သော ချင်းပြည်ထူထောင်ရေးအတွက် ချင်းအမျိုးသားများ၏ လက်နက်ကိုင် တော်လှန်ရေးကို ဦးဆောင် သူများထဲတွင် တဦးအဖြစ် ရှေ့ဆုံးမှ တက်တက်ကြွကြွ ပါဝင်ခဲ့သည်။ ဤဆောင်းပါတွင် ဗိုလ်မှူးကြီး ဆွန်ခိုပေါင် ၏ တိုင်းပြည်နှင့်လူမျိုးအတွက် ဆောင်ရွက်ချက်များ ကို လက်လှမ်းမှီသလောက် ဖော်ပြသွားပါမည်။

ငယ်ဘဝ၊ ပညာရေးနှင့် ဗြိတိသျှစစ်တပ်သို့ အမှုထမ်းခြင်း

ဗိုလ်မှူးကြီး ဆွန်ခိုပေါင်သည် ၁၉၂ဝ ခုနှစ် ဇူလိုင်လ ၁ ရက်နေ့တွင် U Huat Vum နှင့် Daw Vung Kho Dim တို့မှ တီးတိန်မြို့နယ်၊ ထုတ်လိုင်ရွာတွင် ဖွားမြင်ခဲ့သည်။ သူသည် ထုတ်လိုင်ရွာ အစိုးရ မူလတန်းကျောင်း၌ စတုတ္ထတန်းအထိ ပညာသင်ကြားခဲ့ပြီးနောက် ဖလမ်းမြို့အလယ်တန်းကျောင်း၌ နဝမ တန်းအောင်မြင်သည်အထိ ပညာသင်ယူခဲ့သည်။ ထိုခေတ်ကာလ ချင်းတောင်တန်းဒေသ တွင် အထက်တန်း ကျောင်းဆင်းပြီး အစိုးရဝန်ထမ်း အလုပ် နှင့် လယ်ယာလုပ်ငန်းမှလွဲ၍ အခြားလုပ်ကိုင်ရန် လုပ်ငန်းများ မရှိခဲ့ပေ။

 ဗြိတိသျှတပ်မတော် မှ စစ်သားများကို လစာကောင်းကောင်းပေးသည့်အပြင်၊ စစ်ထဲဝင်လျင် မြေပြန့် ဒေသ များသို့ သွားရောက် စွန့်စားခွင့် ရရှိနိုင်ကြသဖြင့် ချင်း လူငယ် တော်တော်များများမှာ စစ်ထဲသို့ ဝင်ကြ သည်က များလေသည်။ အခြားချင်းလူငယ်များကဲ့သို့ ဆွန်ခိုပေါင် သည်လည်း ပြင်ဦးလွင် (မေမြို့) ရှိ အမှတ် (၂) ဗမာ့သေနတ်ကိုင်တပ်ရင်းတွင် ၁၉၃၉ ခုနှစ်မှစတင် ပြီး တပ်သားအဖြစ် အမှုထမ်းဆောင်ခဲ့သည်။

ဆွန်ခိုပေါင် ဗမာ့သေနတ်ကိုင်တပ်ရင်း တွင်စတင် အမှု ထမ်းဆောင်ပြီး များမကြာမီတွင် ဒုတိယ ကမ္ဘာစစ်ကြီး စတင်ဖြစ်ပွားခဲ့သည်။ မြန်မာပြည်အား ဗြိတိသျှကိုလိုနီ လက်အောက်မှ ကယ်တင်ရန်အတွက် ဒုဗိုလ်ချုပ် Shojiro Iida ဦးဆောင်သော ဂျပန်တပ်မတော်မှ တပ်မ ၁၅ သည် ထိုင်းနိုင်ငံမှတစ်ဆင့် မြန်မာနိုင်ငံသို့ စီးနင်း ဝင်ရောက်ခဲ့သည်။ တပ်မ ၁၅ သည် မြိတ် နှင့် ထားဝယ် လေယဉ်ကွင်းတို့အား အလွယ် တကူ သိမ်းပိုက်နိုင်ခဲ့ကြသည်။ 

ဂျပန်ခြေလျင်တပ်ရင်း အမှတ် ၃၃ နှင့် ၅၅ တို့သည်လည်း မြန်မာပြည် တောင်ပိုင်း နှင့် အလယ်ပိုင်းအား ဝင်ရောက်သိမ်းပိုင်နိုင်ခဲ့ သဖြင့် ဗြိတိသျှတပ်များသည် လည်း အန္ဒိယသို့ ဆုတ်ခွာ ခဲ့ရသည်။ ၁၉၄၂ ဇန်နဝါရီလကုန် အထိ ဂျပန်တပ်မတော် နှင့် ဗိုလ်ချုပ်အောင်ဆန်းဦးဆောင်သော ဗမာ့ လွတ်လပ်ရေးတပ်မတော် တို့သည် မြဝတီ မှ ထားဝယ် အထိ သိမ်းပိုက် နိုင်ခဲ့ကြသည် ။ ဗြိတိသျှတပ်မတော်မှ ဗမာသေနတ်ကိုင်တပ်ရင်း 

(၂) သည်လည်း မော်လမြိုင်မှ အိန္ဒိယနိုင်ငံ သို့ ဆုတ်ခွာကြရသည်။ ထိုအချိန်တွင် ဆွန်ခိုပေါင် သည် တပ်စုတပ်ကြပ်ကြီး (Platoon Sergant) အ ဖြစ် ဗမာသေနတ်ကိုင်တပ်ရင်း (၂) နှင့်အတူ အိန္ဒိယနိုင်ငံသို့ ဆုတ်ခွာခဲ့ရသည်။

အိန္ဒိယနိုင်ငံတွင် ဗြိတိသျှတပ်သားများ ပြန်လည်စုစည်းခဲ့ကြပြီး ပြောက်ကျားစနစ်ဖြင့် မြန်မာပြည်တွင်း သို့ ပြန်လည် ဝင်ရောက်ထိုးဖောက်ရန် ပြင်ဆင်ခဲ့ကြသည်။ ထိုသို့တိုက်ခိုက်ရန်အတွက် အထူး Chindit (ခြင်္သေ့) တပ်ဖွဲ့အား ဗြိတိသျှ တမ်မတော်မှ ဖွဲ့စည်းခဲ့သည်။ ထိုအထူးတပ်ဖွဲ့အား ဦးဆောင်သူမှာ ဗိုလ်ချုပ်ကြီး Orde Charles Wingate ဖြစ်သည်။ ၁၉၄၃ ခုနှစ် စောစော ပိုင်းတွင် ဗြိတိသျှ ၏ Chindit တပ်သည် ဂျပန်တို့အား စစ်ဆင်ခဲ့သော်လည်း ဂျပန်တပ်များက တိုက်ခိုက်တွန်းလှန်နိုင်ခဲ့ရာမှ အိန္ဒိယသို့ ပြန်လည် ဆုတ်ခွာခဲ့ရသည်။

 နောက် တစ်ဖန် Chindit တပ်သည် ဂျပန်တပ်များအား တိုက်ခိုက်ရန် ပြင်ဆင်နေချိန် ၁၉၄၄ မေလ ၁ ရက်နေ့ တွင် Sergant ဆွန်ခိုပေါင် သည်ဒုဗိုလ်၊ နောက်မကြာမီတွင် ဗိုလ်ရာထူး အထိ တိုးမြှင့်ခြင်းခံရသည်။ Chindit အထူးတပ်သည် ၁၉၄၄ ခုနှစ် အစောပိုင်းတွင် မြန်မာနိုင်ငံအတွင်းသို့ ပြန်လည်၍ ထိုးစစ် ဆင်နွှဲခဲ့ရာ ဂျပန်တို့အား အသာစီးရရှိပြီး မြန်မာပြည်ဘက်သို့ ဝင်ရောက်ထိုးဖောက်နိုင်ခဲ့ကြသည်။ ထိုသို့စစ်ဆင်နေချိန်တွင် သူ့အား ဗိုလ်ကြီးအဖြစ် ရာထူးတိုးပေးခဲ့ပြီး သူကိုယ်တိုင် တပ်စုတစ်ခုအား ဦးဆောင်ရင်း Chindit တပ်ဖွဲ့နှင့်အတူ ရွပ်ရွပ်ချွံချွံတိုက်ပွဲဝင်ခဲ့သည်။

 Chindit တပ်သည် ဂျပန်တပ်များကို အိန္ဒိယနှင့် ချင်းတောင်တန်းများမှ မောင်းထုတ် နိုင်ခဲ့သည်။ ဒုတိယ အမ္ဘာစစ်ကြီး ပြီးဆုံးသွားသည့်အချိန်တွင် သူသည် မြန်မာပြည်သို့ပြန်လာခဲ့ပြီး ဗိုလ်မှူးရာထူးသို့ တိုးမြှင့်ခြင်း ခံရလေသည်။

 ငယ်ဘဝ၊ ပညာရေးနှင့် ဗြိတိသျှစစ်တပ်သို့ အမှုထမ်းခြင်း

ဗိုလ်မှူးကြီး ဆွန်ခိုပေါင်သည် ၁၉၂ဝ ခုနှစ် ဇူလိုင်လ ၁ ရက်နေ့တွင် U Huat Vum နှင့် Daw Vung Kho Dim တို့မှ တီးတိန်မြို့နယ်၊ ထုတ်လိုင်ရွာတွင် ဖွားမြင်ခဲ့သည်။ သူသည် ထုတ်လိုင်ရွာ အစိုးရ မူလတန်းကျောင်း၌ စတုတ္ထတန်းအထိ ပညာသင်ကြားခဲ့ပြီးနောက် ဖလမ်းမြို့အလယ်တန်းကျောင်း၌ နဝမ တန်းအောင်မြင်သည်အထိ ပညာသင်ယူခဲ့သည်။ ထိုခေတ်ကာလ ချင်းတောင်တန်းဒေသ တွင် အထက်တန်း ကျောင်းဆင်းပြီး အစိုးရဝန်ထမ်း အလုပ် နှင့် လယ်ယာလုပ်ငန်းမှလွဲ၍ အခြားလုပ်ကိုင်ရန် လုပ်ငန်းများ မရှိခဲ့ပေ။

 ဗြိတိသျှတပ်မတော် မှ စစ်သားများကို လစာကောင်းကောင်းပေးသည့်အပြင်၊ စစ်ထဲဝင်လျင် မြေပြန့် ဒေသ များသို့ သွားရောက် စွန့်စားခွင့် ရရှိနိုင်ကြသဖြင့် ချင်း လူငယ် တော်တော်များများမှာ စစ်ထဲသို့ ဝင်ကြ သည်က များလေသည်။ အခြားချင်းလူငယ်များကဲ့သို့ ဆွန်ခိုပေါင် သည်လည်း ပြင်ဦးလွင် (မေမြို့) ရှိ အမှတ် (၂) ဗမာ့သေနတ်ကိုင်တပ်ရင်းတွင် ၁၉၃၉ ခုနှစ်မှစတင် ပြီး တပ်သားအဖြစ် အမှုထမ်းဆောင်ခဲ့သည်။

ဆွန်ခိုပေါင် ဗမာ့သေနတ်ကိုင်တပ်ရင်း တွင်စတင် အမှု ထမ်းဆောင်ပြီး များမကြာမီတွင် ဒုတိယ ကမ္ဘာစစ်ကြီး စတင်ဖြစ်ပွားခဲ့သည်။ မြန်မာပြည်အား ဗြိတိသျှကိုလိုနီ လက်အောက်မှ ကယ်တင်ရန်အတွက် ဒုဗိုလ်ချုပ် Shojiro Iida ဦးဆောင်သော ဂျပန်တပ်မတော်မှ တပ်မ ၁၅ သည် ထိုင်းနိုင်ငံမှတစ်ဆင့် မြန်မာနိုင်ငံသို့ စီးနင်း ဝင်ရောက်ခဲ့သည်။ တပ်မ ၁၅ သည် မြိတ် နှင့် ထားဝယ် လေယဉ်ကွင်းတို့အား အလွယ် တကူ သိမ်းပိုက်နိုင်ခဲ့ကြသည်။ 

ဂျပန်ခြေလျင်တပ်ရင်း အမှတ် ၃၃ နှင့် ၅၅ တို့သည်လည်း မြန်မာပြည် တောင်ပိုင်း နှင့် အလယ်ပိုင်းအား ဝင်ရောက်သိမ်းပိုင်နိုင်ခဲ့ သဖြင့် ဗြိတိသျှတပ်များသည် လည်း အန္ဒိယသို့ ဆုတ်ခွာ ခဲ့ရသည်။ ၁၉၄၂ ဇန်နဝါရီလကုန်အထိ ဂျပန်တပ်မတော် နှင့် ဗိုလ်ချုပ်အောင်ဆန်းဦးဆောင်သော ဗမာ့ လွတ်လပ်ရေးတပ်မတော် တို့သည် မြဝတီ မှ ထားဝယ် အထိ သိမ်းပိုက် နိုင်ခဲ့ကြသည် ။

 ဗြိတိသျှတပ်မတော်မှ ဗမာသေနတ်ကိုင်တပ်ရင်း (၂) သည်လည်း မော်လမြိုင်မှ အိန္ဒိယနိုင်ငံ သို့ ဆုတ်ခွာ ကြရသည်။ ထိုအချိန်တွင် ဆွန်ခိုပေါင် သည် တပ်စုတပ်ကြပ်ကြီး (Platoon Sergant) အ ဖြစ် ဗမာသေနတ်ကိုင် တပ်ရင်း (၂) နှင့်အတူ အိန္ဒိယနိုင်ငံသို့ ဆုတ်ခွာခဲ့ရသည်။

အိန္ဒိယနိုင်ငံတွင် ဗြိတိသျှတပ်သားများ ပြန်လည်စုစည်းခဲ့ကြပြီး ပြောက်ကျားစနစ်ဖြင့် မြန်မာပြည်တွင်း သို့ ပြန်လည် ဝင်ရောက်ထိုးဖောက်ရန် ပြင်ဆင်ခဲ့ကြသည်။ ထိုသို့တိုက်ခိုက်ရန်အတွက် အထူး Chindit (ခြင်္သေ့) တပ်ဖွဲ့အား ဗြိတိသျှ တမ်မတော်မှ ဖွဲ့စည်းခဲ့သည်။

 ထိုအထူးတပ်ဖွဲ့အား ဦးဆောင်သူမှာ ဗိုလ်ချုပ်ကြီး Orde Charles Wingate ဖြစ်သည်။ ၁၉၄၃ ခုနှစ် စောစော ပိုင်းတွင် ဗြိတိသျှ ၏ Chindit တပ်သည် ဂျပန်တို့အား စစ်ဆင်ခဲ့သော်လည်း ဂျပန်တပ်များက တိုက်ခိုက် တွန်းလှန်နိုင်ခဲ့ရာမှ အိန္ဒိယသို့ ပြန်လည် ဆုတ်ခွာခဲ့ရသည်။ နောက် တစ်ဖန် Chindit တပ်သည် ဂျပန်တပ်များအား တိုက်ခိုက်ရန် ပြင်ဆင်နေချိန် ၁၉၄၄ မေလ ၁ ရက်နေ့ တွင် Sergant ဆွန်ခိုပေါင် သည်ဒုဗိုလ်၊ နောက်မကြာမီတွင် ဗိုလ်ရာထူး အထိ တိုးမြှင့်ခြင်းခံရသည်။

 Chindit အထူးတပ်သည် ၁၉၄၄ ခုနှစ် အစောပိုင်းတွင် မြန်မာနိုင်ငံအတွင်းသို့ ပြန်လည်၍ ထိုးစစ် ဆင်နွှဲခဲ့ရာ ဂျပန်တို့အား အသာစီးရရှိပြီး မြန်မာပြည်ဘက်သို့ ဝင်ရောက်ထိုးဖောက်နိုင်ခဲ့ကြသည်။ ထိုသို့စစ်ဆင်နေချိန်တွင် သူ့အား ဗိုလ်ကြီးအဖြစ် ရာထူးတိုးပေးခဲ့ပြီး သူကိုယ်တိုင် တပ်စုတစ်ခုအား ဦးဆောင်ရင်း Chindit တပ်ဖွဲ့နှင့်အတူ ရွပ်ရွပ်ချွံချွံတိုက်ပွဲဝင်ခဲ့သည်။ Chindit တပ်သည် ဂျပန်တပ်များကို အိန္ဒိယနှင့် ချင်းတောင်တန်းများမှ မောင်းထုတ် နိုင်ခဲ့သည်။ ဒုတိယအမ္ဘာစစ်ကြီး ပြီးဆုံးသွားသည့်အချိန်တွင် သူသည် မြန်မာပြည်သို့ပြန်လာခဲ့ပြီး ဗိုလ်မှူးရာထူးသို့ တိုးမြှင့်ခြင်းခံရလေသည်။

 

Lt. Col. Hrang Ṭhio (1919-1949)

 

Lt. Col. Hrang Ṭhio nih, “Cozah ralkap kan si caah cozah a domi ral cu kan doh ve hrimhrim a hau,” tiah Chin Ralbawi vialte meeting ah a chim caah Karen ral cu Chin Ralkap nih doh an rak thawk hna.

Hrang Ṭhio cu Pu Bawi Kulh le Pi Do Thluai nih 1919 kumchung ah Laizo Thanhniar khua ah an hrin. Amah cu kum 9 a ti ah Laizo sianginn ah ca a cawng. A nu le a pa nih kaitermi si loin Cozah nih khua pakhat ah pahnih cio kai dingin rak ti a si caah amah zong cu khua mi nih ṭuanvo lak in rak kaitermi a si ve.

Laizo sianginn cun tang li tiang a cawng i ca a thiam caah cozah nih Scholarship thla khat ah Rs. 8/- an pek i Falam Mirang sianginn ah a kai. Tangnga a cawn lioah aa phuak i Zipeng bawipa nih Lai holh cawnpiaktu ah a lak i thlahlawh Rs. 15/- a pek. Phaisa aa khon i ca cu a cawng ṭhan.

Tang ruk a sung i aa phuak. Saya rian a sok i N. Hmunpi khua ah a ṭuan. A thlahlawh cu aa khon i rang pathum aa cawk i a rian cun a chuah hnuah Falam le Kalaymyo karlak ah rang cun kuli a lek.

An khua mi Lian Hoi a ṭhit i a nu le a pa sin um loin a pu Pu Ngun Dum te sinah an um. A pu cu caw a zua i nifate cawkhalh le caw-ek ruh le lo i riit dawnh ah a hna a hnok ngaingai. A pa cu lamkhawngrian a ṭuan i a pa rian cu kaan chawn lai a ti nain a duh lo caah a lung aa nuam lo i 1939 kum ah ralkap ah a lut.

Hrang Ṭhio cu pumrua ṭha, mi chuakthiam le mileklak a si caah ralkap a luh hnu tlawmpal ah sen hnih (Naik) a hmu. Section Commander a ṭuan i training an tuah lioah amah nawl in a tithawlchung ti a din caah a sen cu an dawh.

A rauh hlanah Ralpi Pahnihnak a chuak i Laitlang ah tlun duh loin Mirang pawl he India ram ah an kal i Hosiarpor khua ah Second Burma Rifles ah a lut i Senthum (Havildar) an pek.

1943 kum ah akhunh in a tlung i a kir cangkate in India rank Bokhat (Jemadar) an pek i Brigadier Wingate kuttang ah a ṭuan. Kawl ram le Tuluk ramri Kachin ram ah raldoh ah an kal i ral an tei hna ruangah B.G.M. (Burma Galanttry Medal) minṭhatnak ah an pek. Japan cu ral an sung i Mirang nih Falam an lak ṭhan hnuah Hrang Ṭhio cu khua ah a tlung.

1945 kumchung (kum thar) ah 1st Chin Rifles cu Falam ah, cun 2nd Chin Rifles cu Tedim ah an phunh. Hlan i Chin Hills Battalion cu Anti Tank Regiment an ti i a hnuah 3rd Chin Rifles an run ti.

Hrang Ṭhio cu 1st Chin Rifles ah Quarters Master an ṭuanter. Tlawmpal ah 2nd Chin Rifles ah Company Commander in a ṭhial i tlawmpal a ṭuan hnuah Major (Buhmu) a hmu.

Kawl ramchung ah Japan ral a daih cang caah 1st Chin Rifles cu Mingaladon le 2nd Chin Rifles cu Shwebo ah ti-in an ṭhial hna. 1947  kumchung ah 1st Chin Rifles cu Akyab ah an ṭhial hna i Hrang Ṭhio cu aa ṭhial ve.

1948 kum January 1 ni in Major Hrang Ṭhio cu Lt. Colonel reng an pek i Lt. Colonel Flanagan rian a chan i 1st Chin Rifles ah C.O. (တပ္ရင္းမွဴး) a ṭuan. Mah cun 1st Chin Rifles cu Sles Barracks (Yangon) ah an ṭhial hna.

1949 kum thar chuahkate in Communist pawl le Karen ral pawl nih Kawl ram cozah cu an doh i Kawl ram cu hna a hnawk ngaingai. Yangon in meng 9 a hlatnak Insein khua zong Karen ral nih an lak cang i Kamayut tiang ralkut ah a tla cang.

1st Chin Rifles cu Yangon cun Mingaladon ah an ṭhial zokzok hna i Jacob Barrack ah an um. Chin Ralbawi pawl vialte cu War Office ah an i tong i ‘Karen ral cu Chin Rifles nih kan do hna lai maw do hna lo?’ tiah an i ceih.

Chin Ralbawi dang vialte nih, “Miphun i rem lo ruang i a chuakmi ral a si caah Chin mi cu i tellote in, daite in kan um ah a ṭha lai, Chin miphun a kan domi ral a si lo,” tiah an ti.

Asinain Lt. Colonel Hrang Ṭhio nih, “Cozah ralkap kan si caah cozah a domi ral cu kan doh ve hrimhrim a hau,” tiah biatakte in a chim caah Karen ral le Communist ral cu Chin Ralkap nih cun doh hram cu an thawk hna.

A hmasa bikah 1st Chin Rifles, le Karen ral cu Kamayut in an i do i Insein Myonelei ah an nor cuahmah hna. An chimnak ah, “Insein Myone kan phanh ahhin hai an parkate an si i Insein ral a dih tikah cun hai an hmin dih cang,” an ti.

Karen ral cu a hrah ngaingai caah Chin Ralkap tampi an thi i tampi hma an pu. Amah Lt. Col. Hrang Ṭhio pumpaak in raldohnak ah cun ralkap sinah a kal ve. Ni khat cu raldohnak ah Jeep in a kal lioah a Jeep mawngtupa cu Karen ral nih a cil salai hmanh dolh manh loin an kah i a thi.

Hrang Ṭhio nih Jeep cu a mawngh i a luat. Mah ticun Chin Ralkap  nih Insein ral cu an doh lengmang i an nunnak le an thisen tampi a liam le a luan hnuah Insein ral cu an tei i ral cu a dai. Cucaah an Battalionpi in raltei lunglawmhnak puai nganpi an tuah.

Karen ral cu a dih ti a si nain Tantabin khua ah ralhruang an i ser ṭhan i Cozah cu an doh ṭhan hna. Cozah nih Lt. Col. Hrang Ṭhio cu mah ral doh awkah cun ṭuanvo an pek ṭhan caah mah ralhruang cu doh awkah thlakhatchung timhlamhnak a tuah i Hmawbi khua ah Battalion Headquarters a tuah.

Hlapada khua ah Company pali a chiah hna i 1949 kum August 6 ni thawk in Karen ral cu doh dingin aa tim ṭhan. A nikhiah caan cu a hung phan i zing suimilam pathum in an tho i Capt. Maung Lwin, Capt. Thla Mawng, Lt. Thai Cawn le Cpl. Rua Khar he an i thawh i Lt. Thai Cawn nih Jeep car cu a mawngh i an pok.

Suimilam a cheu tluk an ruah hnuah kan hnu in rak kan dawi te u, tiah a cah tak hna bantukin Sgt. Bawi Kheng nih mawṭawka cu a mawngh i Capt. Paw Luh he an hei dawi hna. Hlapada khua phanh hlan vakah Karen ral nih cun an rak kah hna i Lt. Col. Hrang Ṭhio cu a kehlei phei ah an khen caah an kal kho ti lo.

Capt. Paw Luh te zong cu an va phan ve i Karen ral nih cun an dum hna i an tlaih hna caah ralkut chungah an tla dih cang. Karen ral pawl nih, “Chin mi nan si ruangah kan in that hna lai lo,” tiah an ti hna i Lt. Col. Hrang Ṭhio cu, “Na suimilam le na kutdonghrolh kan pe,” tiah an hal i a suimilam cu a phawih i a pek hna nain a kutdonghrolh tu cu a pe siang hna lo; U Nu fanu San San Nu nih a ṭhenhmi a si rua, an ti.

Sgt. Bawi Kheng nih Lt.Col. Hrang Ṭhio cu Mingaladon Siizung ah a kalpi. Ramlak ah sau tuk Karen ral nih cun an kham hna caah Lt. Col. Hrang Ṭhio cu a thi tam tuk a chuak i siizung an phanhpi tikah cun a luan tuk cang. Siibawipa nih, “A ke tan lo cun a si kho lai lo,” a ti caah a khukri in a ke cu an tan. Asinain ṭhatdeuhlei panh loin 1949 kum August 8 ni zanlei ah a thi.

Lt. Col. Hrang Ṭhio ruak cu siizung cun August 15 ni ah an ṭumpi i 1st Chin Rifles Hallpi ah an suan. A ruak cu Ramhruaitu Upa hna thlaanmual ah nawlngeitu Cozah upa hna nih vui dingin an tawlrel ko nain a nu le a nupi le cingla rualchan nih an hna a tla lo.

A chuahnak Than Hniar khua ah vui an duh caah 1949 kum December 21 ni ah Special Vanzuanglawng in Kalaymyo ah an zuanpi. Mingaladon Vanzuanglawng dinhnak ah Kawl ram upa vialte, Vuancichoke U Nu le a dang Vuanci vialte le a dang khua mi minung thong hra nak tlawm lo nih Hrang Ṭhio ruak cu upatnak an pek. Ralbawi nganpipi le ralkap tor le cheng nih a phung bantukin ralkap upatnak an pek dih hnuah Kalaymyo lei ah cun khum ruahmah in an zuanpi.

Kalaymyo Van zuanglawng dinhnak zongah cun ralkap le khua mi tampi nih Hrang Ṭhio ruak cu an rak don i upatnak an pek hnuah mawṭawka in Lumbang khua ah an lanhpi. Lumbang khua tiang lawng mawṭawka cu a phanh khawh rih caah a ruak cu laang in Thanhniar khua tiang an tlunpi. Thanhniar khua tiangte cu Ralbawi ngan nih an thlah i a chuahsemnak Thanhniar ah cun sunglawi ngaiin an vui.

Catialtu Sayaci Dr. Bawi Hu ( Crd: Vapual)

Pu Lal Luai

Pu Lal Luai cu : Mirang nih Chin ram cu Chittagong Column lei in Colonel Tregear a hnuah General Tregear nih ralkap 3400 cu a hruai hna i Lungleh in Thantlang in Hakha tiang a rak dohmi ralkap cu a dohtu hna lakah hruaitu hmasa bik a si.

Lal Luai cu 1947 kum hrawngah Cinzah chung Pu Lian Er le Hakha Sangpi chung Pi Sui Thluai nih an hrinmi fapa a si. Amah cu a chuahkate in mi cuunzaar ṭha a si.

A ngakchiat lioah rawleinak hmanh in ‘Chawcheh’ timi ngakchia leentecelhnak cu celh a rak duh deuh. Amah cu mileklak a si i mi thinlung phawrh ṭha a si caah amah ṭhirual hawikom hna lakah hruaitu a si zungzal.

Amah cu michuakthiam a si i peruk tluk a saang. A muisam a pumrua a bomban le a tungkhan aa lek tuk caah Mirang nih ‘Mikei hawi a si’ tiah roca ah an ṭial.

A hung tlangvaal i nupiṭhit a zat in Hakha Sangpi chung Pu Khen Nawn fanu Pi Men Ṭial he an i um. A pa a thih hnuah a pa ukmi ram le khua vialte, Thantlang in Lakher ram le khua tiang khuachiah a rak ei hna.

Khua khat ah sal pakhat cio a rak khawlh fawn hna. Chaw le va le a dang thilri hna tu cu kumfate a khawlh tawn hna i a naupa Pu Hleh To le a ralvengtu A Sai hna nih an rak zulh tawn. Mi nun ṭha a si caah a ukmi khua mi vialte in an dawt dih.

Mirang nih 1889 kum September 5 ni ah awdar an chuah i mah an awdar ah cun, ‘Chin ram cu Fort White phu, Gangaw phu le Chittagong phu, tiah phu thum in doh siseh,’ an ti caah mah thawngpang cu Chin ram chungah cun lihninh in aa hnin i Chin mi hna cu umtu awk hngal loin khua an sa.

Pu Lal Luai nih Hakha bawi sinah cun thawng a thanh. “Gangaw phu cu nannih rak do u law Chittagong phu tu kei nih ka rak doh hna lai,” a ti. Mah cu cangkate cun Pu Lal Luai nih cun Mirang ral cu doh awkah timhlamhnak a tuah i Chittagong lei in a rami ral cu doh awkah a kalpi hna.

Mirang ralkap he cun Rangamutti khuapawng ah an i tong i an i kap colh. Lt. Stewart le a ralkap tam nawnte an thah hna caah Mirang ralkap cu an le. Mirang nih an lek takmi khawmpas le tungthlai suimilam an rak lak.

Mah hnu cun Mirang ralkap phu dang an ra ṭhan i an i tuk tikah hriamnam aa thleidan tuk caah Mirang ralkap nih cun an nor cuahmah hna i Pu Lal Luai le a hawile cu hnulei ah an zaam.

Hriangkhan khuapawng La-aw tiva dong Burphai neel in Pu Lal Luai te nih cun an rak bawh hna i an i kap ṭhan. Mirang ralkap 5 an thah hna i Lt. Forbes, Jamadar Amara Sigh Negi le ralkap 13 hma an pu.

Mahka ah cun Thangzang khuabawi Tler Ceu le a hawile an thi ve. Mirang ralkap nih cun an namchih hna i Thantlang khualei ah Pu Lal Luai le a hawile cu an zaam.

Khintlang le Vuichiptlang in Mirang ralkap cu an rak bawh hna i an i kap ṭhan. Tlawmpal ah Mirang ralkap cu Thantlang khuachung ah an hung lut dut ko. Asinain Pu Lal Luai nih cun a rem duh hna lo i a hawile he cun Thantlang khua cun an zaam.

Mirang ralkap cu Thantlang khua ah cun a cheu an um i a cheu cu Hakha khua ah an lan. Mah hnu zongah cun Mirang ralkap cu Pu Lal Luai le a hawile nih cun hnahnawhnak an pek lengmang hna.

Pu Lal Luai cu a nau a thi i a ruakvui ah a tlung lai, tiah Mirang ralkap nih cun Hakha khua in an theih caah 1892 kum June 21 ni zanlei chimlai in ralkap 150 cu Thantlang khualei ah cun an kalhnawh.

Khua a muih cang caah le Tiṭava cu a rak lian i tan an i harh caah khuadei hlanah Thantlang khua kan phan lai i Lal Luai cu kan tlaih lai an ti cu dei hnupi ah an phan.

Cun Pu Lal Luai nih cun Mirang ralkap nih tlaih dingah an rathnawh lio tiah thawng a theih caah lodiam a rak  zaam. Mirang ralkap nih cun a nupi Men Ṭial sinah, “Lal Luai nih cun a kan tei bal lai lo.

Kan rem sehlaw a ṭha deuh lai. A kan rem ahcun Ramuk bawi rian kan pek ṭhan lai i a thih hnu zongah a fale nih an run ṭuan lengmang lai. A kan rem ahcun harnak zeihmanh kan pe lai lo.

A kan rem lo a si tu ahcun caan khatkhat cu thah zong kan thah sual lai i khua mi zong harnak kan in pek sual te ko hna lai,” tiah an chimh. Pi Men Ṭial nih Pu Lal Luai sinah cun mi a thlah zokzok hna i Mirang ralkap nih an cahtakmi bia vialte cu a va chimh ter dih hna.

Sihmanhsehlaw Pu Lal Luai nih Mirang ralkap he remnak tuah cu a duh naisai lo. “Mirang kuttang i um nakcun kan thih ah a ṭha deuh lo maw,” tiah a ti. A ketang ah lungdohma nih a ei nain Mirang ralkap cu a doh cuahmah ko hna.

A nupi Pi Men Ṭial nih cun, “Na nupi le na fale hi Mirang nih harnak kan pe hna sehlaw kan har tuk ṭung lai; na kan chanh khawh ṭung lai lo. Na tei ṭung hnga lomi Mirang cu doh len ding a si ti ṭung lo. Kan zawn na kan ruah lo bia a si ko,” tiah atu le atu te bia a cah lengmang.

Pu Lal Luai cu a nupi nih umthiam loin bia a cah lengmang caah a thin aa tuar ti lo i, “Ka sinak ah si cang ko ning. Ka mi hna zong an tem tuk cang,” tiah a ti i Mirang rem ah cun Hakha ah a kal.

Amah zong nih nun lai cu aa ruat lo. Khua mi hna zong nih a cungah harnak Mirang nih an rak pek ko lai, tiah an ruah cio. Hakha khua cu a va phan i 1894 kum May 13 ni ah Hakha Vuanthawk Mr. Tuck sinah meithal zuun tampi he remnak a va tuah.

Pu Lal Luai nih remnak a va tuah tikah mi vialte nih an ruahning le amah zong nih aa zumhning lo pi in Mr. Tuck le Mirang bawi dang zong an i lawm tuk i amah kuttlaih a simi meithal cu an rak pek ṭhan lengah minṭhatnak lehhmah le ngunnam pakhat zong laksawng ah an rak ṭhenhchih.

Cu pinah a hlan i a rak ṭuanmi ramuk bawi rian zong ṭuannak nawl an pek i khuachiah le farel zong a hlanningte in einak nawl an pek ṭhan. Cu lengah Mirang ram ah meithalphir zuun khat an cahpiak ṭhan.

Pu Lal Luai cu Mirang he an run i rem hnu cun Thantlang peng vialte, a hlan i a rak ukmi khua le ram vialte a run uk hna i khuachiah le farel zong a hlan te bang a run ei hna.

Amah cu ngandam loin a rung um i sau hmanh kuah loin le a rian hmanh sau ṭuan manh loin 1894 kum furpianka ah Thantlang khua ah a thi. Mirang nih laksawng pek awk an cahpiakmi meithalphir zong cu a hmu manh lo, a thihtak.

Amah nih a thihtak hna caah Thantlang khua mi le a ukmi khua mi vialte cu an ngaih a chia tuk hringhran. Thantlang khua mi hawi hna cu an bawi le an laam paohah paran tum loin Pu Lal Luai cu zuun an ulh.

Mi sakap ngaingai a si i vui le pawpi zong a kah hna. Lailei sunparnak vialte a tlinh lengah a farle Dar Nawn le Ṭial Tang zong puanpar a phahpiak hna. A thih tikah Pi Men Ṭial cu Ni Iang, RenhThluai, Sui Ṭial le Lian Dun he a rohtak hna. ( Crd; Vapual)

Pu Zahre Lian(1923 – 1997)

 

Zahre Lian cu Falam peng Tlauhmun khua ah Pu Thang Tin Lian le Pi Men Zing nih 1923 kum February 22 ni zan suimilam 10 ah an hrin. Amah cu Kum 6 a ti 1929 kum ah Tlauhmun Primary School ah ca a cawng.

1933 kum in Falam Government Middle School ah ca a cawng i a Sayakyi cu Sein Pe a rak si i a cacawn hawi cu Hakha lei cun Ba Chit a rak si. Kawl ca cu cozah nih cawn awkin an rak chiah lo caah a pa nih private in Saya Po Khah a rak lakpiak i Kawl ca cu a rak cawng.

1937 kum in Kawl ram cu Mirang ukmi Kala ram in aa ṭhen i Kawl ram chung sianginn paohah Kawl ca cawnpiak siseh ti a si caah Kawl ca cu cawn a si cio i amah cu Kawl ca a rak cawng cia a si caah a thiam ngaingai i 80% nak tlawm lo a hmu zungzal.

Amah cu High School ah kum 2 a cawn hnu 1940 kum ah tang hra a awng. Mah kum (1940) ah cun Mandalay Intermediate College ah cacawn cu a peh ṭhan i a u Pu Sum Mang zong Rangoon in Mandalay ah a hun i ṭhial i ca an cawngṭi.

Amah cu 1942 kumchung ah Japan nih Kawl ram a rak doh caah Intermediate of Science Certificate lawng a hmu i College degree hmu manh loin a chuak. 1942 kumchung ah Japan nih Rangoon cu bomb a thlak i India ram ah a zaam i India ramchung Lucknow tiang a kal.

Lucknow khua cu Military Academy ca luhnak camipuai tuahnak khua a si. Military Academy camipuai luhnak a sokmi cu tlangval lawngte 400 leng an si i kum 18 in a cunglei lawng nih sok khawh a si, anih cu kum 19 a ti caah a sok khawh ve.

Mah lakah cun minung 40 lawng an lak hna i amah cu pakhat aa tel ve. Mah lioah cun vanlawng ralkap, ti ralkap le ke ralkap tiah duhmi phun khat i thim khawh a si caah anih cu ke ralkap si dingin aa thim.

Ngandamnak chiatṭhat zoh caan a hung phan i Kala a hawile nih siibawipa cu zik na nawh a hau lai, an ti nain ziknawh cu a duh lo caah a mit ruangah a sung.

Mah hnu cun New Delhi ah Adjutant General ton awkah a kal i ziknawh a duh lo ruangah sii ah a sungnak kong tlamtlingte in a chimh hnuah a zaangfah i Military Cadet Officer rank cu direk in a rak pek i Punjab ram Hoshurpur khua ah training kai ah a thlah colh.

Mahka khua ah cun thla thum a um hnuah India Thlanglei Bangalore ah kum hnih ca in an kuat ṭhan nain Japan ral ruangah cun a caan an tawiter i kum khat lawng a cawng.

Mah hnu cun Second Lieutenant, Bokhat an pek i Mirang ralbawi hna lakah kum no bik a si. Mah hnu cun Hoshurpur ah cun an kuat ṭhan i mahka ah cun Mang Tung Nung, Dal Za Kam, Hrang Ṭhio le Khen Za Mung tehna he an umṭi. Hoshurpur khua cun Shillong ah an kuat ṭhan i mah khua ah cun tlawmpal a um hnuah Imphal ah an kuat ṭhan.

1944 kum ah Mirang ram uktu Vuancichoh Winston Churchill nih Kawl ram chungah Japan ral a thiang cang i Mirang ralbawi hna cu civil bawi ah ṭhial a duhmi paoh cu ṭhial khawh a si, tiah thawng a thanh.

Mah hnu cun 2nd Lt. Zahre Lian cu Bengal ramchung Comilla in Kawl ramchung Meiktila ah vanlawng in a zuang i Civil uknak chungah a lut. Amah cu Civil Affairs Service (CAS) ah an chiah i Monywa District Supply Officer rian an pek.

Mah hnu thla tlawmpal ah Assistant Superintendent (AS) an ṭuanter. Tlawmpal ah Tuang Hmung cu AS in Kanpetlet ah, Thawng Cin Thang cu Hakha ah, cun Zahre Lian cu AS in Hakha ah, tiah an ṭhial hna.

Thla khathnih hnuah Falam ah an ṭhial ṭhan. 1947 kum November thlachung ah Superintendent in Paletwa ah an ṭhial i a kal. Kawl ram luatnak cu 1948 kum January 4 ni zinglei suimilam 4:20 caan ah hmuh a si caah Cozah rianṭuan dihlak le khua mi hna cu Superintendent zung ah cun an i pum i amah Zahre Lian nih cun Mirang Alan cu a ṭhumh i Kawl ram Alan cu a cungah a kaiter i a thlai.

Mah kum, mah ni, mah caan bak cun Kawl mi cu luatnak hmuh a si. Paletwa peng ah cun caan sau nawn Superintentdent rian cun a um hnuah Kanpetlet ah 1949 kum January thla in Deputy Commissioner (D.C.) in an ṭhial.

Kum khat leng hrawng a ṭuan ahkhin Vomthu Ning Ling cu D.C. in Kanpetlet ah Vomthu Maung nih chiah a duh caah Zahre Lian tu cu Hakha S.D.O. in an ṭhial, Zipeng in Vuanthok ah an ṭhumh.

Zahre Lian cu Hakha a phanh cangkate in Sub-divisional Council timi a tuahpi hna. Mah council ah cun khuakip in khuabawi asiloah ramukbawi pakhat cio i telh khawh a si.

Mah Sub-divisional Council cu Hakha khua ah a hmasa bik Chin Special Division chungah tuahmi council meeting a si i Falam in Deputy Commissioner Tuang Hmung zong a rak kai ve.

An biachahmi cu – 1. Minister of Chin Affairs chungah zumhnak kan ngeih ti lo caah i phuak seh, 2. Commissioner zung cu Rangoon ah chiah loin Falam ah zung tuah siseh.

Hi an biachahnak phun hnih cu Vuancichoh zung le Ministry of Chin Affairs zung ah an kuat. Commissioner zung cu Falam ah an ṭhial i Tuang Hmung tu Rangoon ah an ṭhial.

Zahre Lian tu cu Moulmein ah, Tavoy ah, Victoria Point, Kawtaung ah a thlathla in an ṭhial ve. Vomthu Maung le Zahre Lian cu an i rem lo ruangah hitihin thil a cannak cu a si.

Victoria Point ah cun tlawmpal a um i Chin Ministry Zung, Rangoon ah a va kal i Minister Vomthu Maung cu a va ton. “Na thil tuahmi a taza lo. Kei zong ka rian in ka chuak lai i Ramrian ah ka lut ve lai,” tiah Vomthu Maung cu a zung chungah Zahre Lian nih cun a va ti.

A rian cun a chuak i Falam ah a tlung. Chin Congress Party a hung dirh i amah cu President ah an thim. Chin Congress Party cu Chin ram pumpi ah an dirh i Tedim ah Lun Pum, Hakha ah Lian Ṭhum, Kanpetlet ah Shein Htang le Maung Tun le Palewa ah Maung Bah.

Thimnak (election) cu 1951 kum ah tuah a si i Zahre Party, Chin Congress Party nih an tei hna. Chin Minister caah Zahre Lian le Mang Tung Nung an i cuh i Zahre Lian mee hra, Mang Tung Nung nih mee thum an hmu.

Asinain Prime Minister U Nu nih Zahre Lian cu kum 29 lawng a si caah a ti i Chin Minister cu Shein Htang a pek. A phunphun in hna a rung hnawh caah U Ba Swe nih Shein Htang cu Chin Minister, Zahre Lian cu Parliamentary Secretary le Lun Pum cu chairman of the Chin Affairs Council ah ṭuanvo a pek hna caah hnahnawhnak cu a dai.

1952 kumchung ah Zahre Lian cu United Nations General Assembly ah Kawl ram aiawh in a kai i an hruaitu ah cun Housing Minister Raschid le Burmese Ambassador and Permanent Representative to the United Nations U Thant an si. An meeting a dih hnuah Kap Ve Taikwel sinah a va leeng i amah he cun Tlonleen Nuamhnak Hmun, Park ah an kal i a zunpi a chuah caah zuninn ah a va kal i ca an ṭialmi cu ‘Black (Minak), White (Mirang)’ tiah a ruah lioah a hngaktu nih ‘White’ tiah a hmuhter i White khaan ah cun a zunpi cu a thawh. Hi UNO meeting a kaipah hin Minister for Planning U Win nih American Cozah sinah tangka cawinak kong ceihmai dingah a sawm i thla thum an rauh hnuah Kawl ram ah an kir.

1954 kumchung ah Lun Pum le Lian Ṭhum nih Vuancichoh U Nu cu a zung ah an va ton i, Shein Htang nih a kan hruai khawh hrimhrim lo caah Zahre Lian cu Chin Affairs Council Minister ah kan thlenpiak ko, tiah an chimh caah Minister of Justice U Khin Maung Latt nih Zahre Lian cu a auh i President of The Union of Burma zung ah Biakamnak (oath) a tuah i amah cu Chin Affairs Council Minister ah a cang.

Thil ningcang loin a rak ummi vialte a remh dih. Thawng Cin Thang cu Falam Deputy Commissioner ah, Tuang Hmung cu Commissioner ah, cun Akkui cu Ministry of Chin Affairs Secretary ah a ṭhial ṭhan. (page 122).

Cun Chin mi (nu) nih a hlanah zei ro hmanh co khawh a si lomi cu roco khawh siseh, tiah Chin Customary Law cu a remh. Cu hleiah fa ngei rih lomi nu le va hna i a va a thih lioah pumlawng loin a um ahcun an inn in chuak hlah seh, timi zong a remh.

Cun cozah rianṭuan nih kuli an laak tikah pawn 40 nak tam phawrh si hlah seh tiah a remh. Chin mi ṭhanchonak caah thil dang tampi a remhmi an um.

1955 kum April thlachung ah The Third World Countries Known as Non-Aligned Countries timi ram 28 in hruaitu vialte meeting cu Indonesia ram Java Tikulh Bandung khua ah tuah a si i Kawl ram Cozah Barrington he an kai i ni li an rau.

1956 kumchung ah i thimnak a um ṭhan i Congress Party nih Chin ramchung ah mee tam bik a hmuh caah Zahre Lian cu a voihnihnak Chin Affairs Minister ah cuhtu ngei loin fawite in an thim ṭhan.

1958 kum October  thlachung ah General Ne Win nih Caretaker Government (tdrfapmifhtpdk;&) a lak i Vuancichoh a can caah Zahre Lian cu Minister for Chin Affairs in a chuah i Ral Hmung cu Minister for Chin Affairs ah a chiah.

1960 kum February 6 ni ah a voithumnak i thimnak cu hun tuah ṭhan a si i Zahre Lian te Party nih an tei hna caah amah cu a voithumnak Minister a ṭuan ṭhan. Mah lengah cun Minister of The Ministry of National Housing, The Ministry of Public Works and The Ministry of Rehabilitation … tiah Vuanci rian lawngte phun thum a kemhchih.

Amah cu a pawpi (stomach) a hma i 1960 kum June thlachung ah England ram ah a kal i an hlai. 1962 kumchung ah U Nu Cozah nih Thado Maha Thray Sithu minṭhatnak an pek.

1962 kum March 2 ni ṭimhnu suimilam pakhat ah General Ne Win nih Kawl ram Cozah cu Aana a laak caah a rian cu a ngol i Falam ah a tlung. 1964 kum September thlachung ah General Ne Win nih a auh i France ram ah Burmese Ambassador (Palai) rian in a kuat i a chungkhar he an kal.

Amah cu (1964 – 69) kumchung ah France ram, Holland ram le Spain ram hna ah Palai rian cu a ṭuan. France ram a phanhkate ah a rilfonghlei an tampiak. 1970 – 75 kumchung cu Egypt ram ah Palai rian a ṭuan.

Amah cu Nepal ram ah 1975 kum in Palai in an kuat ṭhan. 1976 kumchung ah Cleveland Clinic, USA ah a lung operation an tuah ṭhan. A dam deuh cun Nepal ram Kathmandu khua a phanh tikah Ne Win Cozah nih Palai rian in i dinhnak le Kawl ram ah kir ṭhannak thawng an thanh.

Nepal Ambassador zung le King Birenda le ram upa vialte nih an thlah i Kawl ram ah kir ti loin America ram ah a kir i an chungkhar dihlak in USA ah umhmun an khuar.

Zahre Lian cu Dr. Sui Men Twe he 1959 kum October 24 ni ah Falam Baptist Church ah lehthahnak an tuah. Anmah cu fanu pathum le fapa pakhat an ngei.

Amah cu ram le miphun, a hlei in Chin miphun ca a si khawh chungin rian a ṭuan caah Chin mi vialte nih pa canah ruahmi pakhat a si. Amah cu 1976 kum i a lung an rak hlainak khan a voithumnak an hlai hnu amah kum 74, 1997 kum April 14 ni ah Washington Ramkulh Seattle khua ah a thi i a ruak cu 1997 kum April 19 ni ah an vui.

- Zahre Lian of Burma by Dr. Stephen Hre Kio, page 1 – 332.

( Crd: Lian Hakha)

Pu Hrang Nawl(1934-2004)

 

Hrang Nawl cu Rev. Van Lo  le Pi Sui Fam nih Sihhmuh khua ah 1934 kum August 7, cawn nihnih ni ah an hrin. Amah cu unau pahra chungah pathumnak a si i upa bik cu Rev. James Sangawi a si.

An pupa thawkkehnak cu Hausen khua chuak an si i Pu Ṭial Hngak, Darkhuahchung nih Vanmual khua cu a tlakpi hna. Mah khua an um lioah cun Darkhuahchung nih cun Zokhua pa an rak thah i mah thawng cu Zokhua mi nih an theih tikah ‘Vanmual khua cu kan ṭhio lai,’ tiah an i ceih.

Mah thawng cu Vanmual khua mi nih cun an theih i, ‘Zokhua ral cu kan tuarh ṭung hna lai lo; khulrang in kan zaam ah a ṭha lai,’ tiah an ti i Darkhuah phunchung hruaitu Pu Tei Ceu nih a pawhpi hna i Thantlang khua taw Lahvakam ah an um. Tlawmpal an um hnuah Pu Tei Ceu le a hawile nih Thantlang bawi Pu Za Huat sinah an kal i an konglam vialte an chimh dih hnuah a ram (Thantlang ram) chungah umnak nawl an hal.

Pu Za Huat zong nih cun a zaangfah hna caah Sihhmuh ramchung, Sihhmuh khua ah tlaknak nawl a pek hna caah a rannak in Sihhmuh khua ah cun an i ṭhial. Mah an i ṭhial caan cu 1860 kumchung hrawng ah a si i atu Sihhmuh khua khi an tlaknak in kum 150 (2010-1860) hrawng ceo a si rih.

Senthang mi phun an si caah Japan ral tiang cu an khuachung ah Senthang holh an hmang. Vanmual khua zong cu Darkhuahchung an ṭio hnu cun an um thla a tlak ti lo caah an hruaitu Hram Cem (Lian Nawn fa) nih Sakta bawi sinah umnak khua a va hal i Buanlung ah umnak nawl a pek hna caah Buanlung khua ah cun aa ṭhialpi hna i Vanmual khua cu khuarop ah a cang. (The History and Culture of Zokhua, page 39 ).

Sihhmuh khuatlatu Pu Tei Ceu fa ah Pu No Tiam, Pu No Tiam fa ah Rev. Van Lo (Van Tum), Rev. Van Lo fa ah Sang Awi le unau pa kua an si. Amah cu thla tling loin a chuak i a nu le a pa cu an lungre a thei ngai nain thla sarih hrawng a hung ti ve tikah a hawile nakin a lom deuh ngaingai.

Amah cu a hawile ngakchia dang bang khuachung le innlak ah leenvah i leente i celh hi a hmang lo; inn ah amah lawng zong um hi a hmang. A huam bikmi cu keicangh hi a si.

Hrang Nawl cu Farrawn Primary siang inn in tang hnih a awn hnuah Japan ral a tlung i ca cu cawn khawh ti loin a um. Japan ral a dih hnu 1946 kum ah Kanan camipuai an tuah hna i a awn caah Farrawn Private Middle School ah Mirang ca tang li a cawng. Farrawn sianginn cun tang sarih cu a awng i Hakha High School ah tang riat a kai.

Tang riat cu a awng i Farrawn sianginn ah sayate an bau tuk ruang ah tang hra cawng loin saya rian a ṭuan i 1950-51 kumchung lawng a ṭuan i 1952 kum cun Hakha ah tang hra a kai ṭhan. Tang hra a cawn lioah Hakha sii-inn ah cazi rian a ṭuan.

Cazi rian a ṭuan lioah Hriphi Middle School ah JAT rian a lawng i a sok i mah rian ah cun aa ṭhial i 1953-54 kumchung a ṭuan. Mah J.A.T. a ṭuan ahhin kum 20 lawng a si rih.

Hriphi khua i rian a ṭuan lioah Saya Thla Awr he Christian Endeavour (C.E.) zong an rak thawkpi hna. Tingtang tum le hlasak zong a zuam ngaimi a si caah Khrihfa mino nih an rak i bochan ngai.

Kawl ram i uknak cu Democracy uknak chan a rak si caah 1956 kum ah Member of  Parliament (MP) i cuh ve dingin saduhthahnak a ngei ve i a rian cun a chuak i a cawl cang ngai.

Hakha pengchung (Thantlang telh in) Mekuang hmun 3, (Deputy hmun khat le Nationality hmun hnih) ah thimnak cu an rak tuah. Deputy MP ah cun Pu Lian Ṭhum a si i Nationality caah cun Pu Ral Hmung le Pu Hrang Mang an rak si.

Hrang Nawl cu Pu Hrang Mang cuh dingin aa tim. MP cu aa cuh ve i a chim bikmi bia cu,” Mee nan ka pek ahcun mi zapi ṭhanchonak, mizapi ṭhatnak ding, rian ca i rianṭuan kha ka MP rian cu a si,” tiah a chim bikmi cu a si.

Pu Ro Thang he an ṭangṭi i Ro Thang te chungkhar le Pu Kap Dun te chungkhar le dawtu dangdang hna nih a herhmi tangka cu an bawmh cio. Pu Ro Thang nih Pu Lian Ṭhum le Pu Hrang Nawl nih Pu Hrang Mang cuh ding cu an i tim ko.

Pu Ral Hmung tu cu cuh tu a ngei lo. 1956 kum April thlachung ah i thimnak cu hun tuah a si i Pu Ro Thang le Pu Hrang Nawl cu MP ah an hung chuak dut ko. Pu Hrang Nawl cu MP a chuah ah kum 21 lawng a si i Chin ram lawng si loin Vawleicung record ah a sang bik; kum no bik in Parliament a hmumi a si.

Pu Hrang Nawl cu MP a hmuh hnu cun election returns a tuah dih hnuah Yangon khua ah Minister Za Hre Lian he an kal. Amah cu duhtu tampi a ngeih bantukin huatu le nahchuahtu zong nep na lo an rak um ve.

Amah nih MP si biakamnak (swearing) tuahnak le session kainak zong a tuah ve ko nain a ziarngeitu nih rap an chiahmi cu a pelh i ‘election’ returns na tuahmi a ning-cang a hmaan lo,’ tiah sualphawtnak a tong. Rapchiatu nih cun chimrel piak awk a ṭhamite a si ko nain, ‘cei ko seh,’ tiah a lung in a nihchan. Cucaah 1956 kum ah MP sinak in phuahnak (disqualified) a tong.

Pu Hrang Nawl cu MP in disqualified tuah a si cang caah 1957 kumchung ah Capt. Mang Tung Nung le Vumthu Mawng he tiah Tedim khua ah an i tong i Chin National Organization (CNO) Party an dirh.

1960 kum ah MP thim ding caan cu a hung phan i Deputy caah Pu Ro Thang he an i cuh i Pu Ro Thang nih a tei. Mah election tan ah Pu Ral Hmung cu Pu Thang Sun nih a cuh i a cuhtu Pu Thang Sun nih taza a cuai caah an pahhnihte cun disqualified an tuah veve hna caah Pu Ral Hmung rak hmuhmi Nationality Constituency MP zaka cu ruahlopi in a hung lawng ṭhan i thimṭhannak (by election) an hun tuah.

Pahsahpalah Party in Pu Ṭhio Ling le CNO party in Pu Hrang Nawl cu an hun i cuh ciammam i Pu Hrang Nawl nih a tei i 1960 kum August thla chung in MP ah a cang ṭhan. A sinain 1962 kum March 2 ni in General Ne Win nih Uknak a hun chuh hna caah Pu Hrang Nawl cu MP cun a ṭil ṭhan i a cau ko.

Pu Hrang Nawl cu MP cun a ṭilh cang caah zei rianṭuan awk a ngei ti lo i ‘Ka zah pi lo’ timi cauk a ṭial i a dih hnu 1963 kumchung ah Hakha ah a tlung. Hakha a phanh hnu cun a hlan i a ngaknu ṭhing Sayama Sui Thluai cu a hal i 1963 kum June 22 ni ah Rev. E. Mang Kio Thang nih Hakha Biakinn ah kutsihnak a tuahpiak  hna. Mah hnu cun Pu Hrang Nawl le Sayama Sui Thluai nih innchungkhar an hun dirh cang. 1964 kum January 6 ni ah fanute an ngei i a min ah Bawi Cin an sak.

General Ne Win Cozah nih 1963-64 kum chung ah dawr thil vialte chuhnak le tangka thahnak hna a run tuah dih tikah Kawl ramchung minung vialte an thin a hung dih nain zeitin tuah awk a ṭhat lo caah Pu Hrang Nawl cu 1964 kumchung ah thil umtuning hlathlai ding ah thlite in India ram ah a kal.

India ram i a va phanh tikah Pu Ral Hmung le Pu Ro Thang he an va i tong. An pathum bia an va i ruah i an lung an i ton lo ruang ah rian an ṭuanṭi kho lo. Pu Hrang Nawl cu India ram Calcutta ah a kal i 1964 kum April 18 ni ah America palai pawl cu a va ton hna.

‘Hriamnam cu kan in bawm kho lai lo na in hriam-nam zuartu he cun kan in pehtlaihter khawh hna lai,’ tiah an rak ti i a kir.

Pu Hrang Nawl Calcutta a va kal karah Teddim in Lt. Col. Son Khaw Pau le Chin Affairs Council Chairman Pu Son Cin Lian zong minung 87 he India ram ah cun an rak zaam ve.

Pu Hrang Nawl cu Hakha ah a hung tlung ṭhan i amah zong anmah sinah aa tel ve cang rua, tiah an ruah caah cozah nih tlaih dingin an rak bawh. Hakha Vuanthok Pu Run Ro Thang nih, ‘Khua zeihmanhah na kal kho lo,’ tiah house arrest a tuah.

Amah cu a thlite in Falam ah a kal i Pu Za Hre Lian le Pu No Zam cu ralhrang (သူပုန္) thawh awkin a va sawm hna nain an duh lo i Hakha ah a rak kir ṭhan. A thaizing ah, ‘Hrang Nawl rak tlai u,’ tiah thirhri ca a tlung i Bo Cung Ling nih, ‘Na zaam lo ahcun kan in tlaih cang lai,’ tiah a ti caah Pu Hrang Nawl cu a nupi le a fanute kaltak in 1964 kum June thlachung ah India ramlei ah a zaam.

Pu Hrang Nawl cu Aizawl in Imphal ah a lan i Pu Son Cin Lian te cu a va ton hna. Mah hnu cun Calcutta ah a va lan ṭhan i American palai a va ton ṭhan hna. “Hriamnam cawknak cu kan in tuah piak ko lai” tiah an rak ti ṭhan.

Mah karah cun Pu Ral Hmung, Pu Ro Thang le Pu Hmun Hre zong an rak zaam ve i Shilong ah an phan. Pu Ral Hmung nih, ‘keimah hi Chin Minister ka si; Chin ralhrang (tupung) hruaitu ka si; tiah India cozah cu a rak chimh hna.

American palai nih, ‘Pu Ral Hmung nih Chin tupung hruaitu ka si a ti caah va tlung law va i kom hmasa u,’ tiah an ti caah Pu Hrang Nawl cu Shilong ah cun a rak tlung i Pu Ral Hmung te he cun an i tong.

An i tinhmi le an duhnak aa khah lo caah an i ṭhen i Pu Hrang Nawl cu Pu Son Cin Lian te sinah a kir i Tuisen Camp ah an i tong . Meeting an tuah i Pu Hrang Nawl cu hruaitu ah tiah Pu Son Cin Lian nih a ti nain Pu Dam Khaw Hau a hna a tlak lo caah Pu Hrang Nawl cu Camphai  camp ah a rak kir.

Cu tikah Lt.Col. Son Khaw Pau nih Pu Son Cin Lian cu, ‘Hrang Nawl sinah nang va kal chung law kei zong ka ra ve lai,’ tiah a ti i Hrang Nawl sinah cun a kal.

Pu Hrang Nawl sinah cun American CIA sinin ca a phan i, ‘Kawl tangka in hriamnam nan cawk khawh,’ tiah an ti, an i lawm ngaingai. Mah lioah cun Manipur mi Pu Tun Khaw Pum cu Bangladesh ram in a hung phan ve.

Amah cu India a domi a si i Pakistan sinah bawmhnak a hal ve. Pakistan nih ‘ralkap training kan in tuahpiak hna lai’ an ti caah Lt. Col. Son Khaw Pau le Hrang Nawl cu a chimh hna i Lt. Col. Son Khaw Pau cu ralkap 30 he Pu Tun Khaw Pum nih cun kalpi ding an si.

Cozah cu an tuah i Prime Minister ah Pu Tun Khaw Pum, Defence Minister ah Lt. Col. Son Khaw Pau le Foreign Minister ah Pu Hrang Nawl tiah ṭuanvo an i phaw. Son Khaw Pau cu Pakistan ah training cu ralkap 30 he a va kai.

Pu Hrang Nawl cu Camphai ah a um i khua caan ah Thingsai khuapawng i an camp cu a va vehpah tawn hna. Mah lioah cun Pu Son Cin Lian te pawl cu Pu Dam Khaw Hau hruainak cu an duh lo ruangah an dihlak in Pu Hrang Nawl sinah cun an rak i fonh caah Pu Hrang Nawl te cu thazaang an ngei ngaingai.

Cucaah Chaklei Chin ram Hakha, Falam le Tedim cu kan tuk lai, tiah Pu Hrang Nawl nih a ti. Cucaah 1965 kum February 17 ni zing arkhuang ah ralkap 20 nih Rih camp cu an nam i fawite in an tei hna. Meithal zun 16 an laak. Anmah lakah Hai Pum bel palik sentry cawngpa nih a kah i a thi.

Mah hnu cun 1965 kum March 5 ni ah Hakha le Tedim tuk ding an i tim ṭhan i Tedim cu Bo Thual Zen he a ralkap le Hakha cu Pu Hrang Nawl le a ralkap hna nih tuk ding an si caah Pu Hrang Nawl le a ralkap 20 hna cu March 4 ni ah Tiṭa an hung phan.

Zanriah an chuan lioah Hakha Khuathar mi Pu Sa To nih, ‘Nan sinah ka kal ve lai,’ a ti hna caah an sinah cun a kal ve. Khuathar an luh laiah khua a tuan tuk i an i din; Sa To zong cu aa din ve rua an ti cu, anih thlite in a rak lan i Major Kep Lo a hung chimh.

Maj. Kep Lo nih palik zung ah report a pek hna i palik cu redi te in an rak um. Pu Hrang Nawl nih a ralkap cu phu 4 ah a ṭhen hna i palik zung cu an hun nam. Palik cu redi te in an rak um caah an tei hna lo i Rfm. Thang Khan Kap an khen i a thi .

Rfm. Suan Do Nang zong a ke ah an hliam i Pu Hrang Nawl le Commander Neng Khan En nih an zaam pi i Dr. Kam Za Cin sinah an luhpi nain a cohlan hna lo caah an lekpi ṭhan i Khuabe ah an kaltak. Pu Hrang Nawl le a ralkap hna cu an le i Thingsai camp an hung phan ṭhan.

Pu Hrang Nawl cu Thingsai camp a hung phanh ni tlawmpal ah India cozah nih Aizawl ah an auh i a kal colh. Mah lioah cun Lt. Col. Son Khaw Pau nih, ‘Hung kan la seh,’ tiah bia an cah i Mualbawk ah a hung laak hna.

A va laak hna i Son Khaw Pau he cun an i tong. Son Khaw Pau nih, “Chin ram ah Independence kan thanh lai i Kawl he India he kan doh hna lai,” tiah a chimh. Pu Hrang Nawl nih, “Zeitindah Kawl hmanh kan tei hlanah India cu kan tuk khawh lai; umnak hmanh kan ngeih ṭung lo, a si kho lo,” tiah a leh.

Khua leng ah an chuak i mah bia cu an ceih. An ralkap nih mee an thlak i Pu Hrang Nawl lei ah an thlak dih caah Lt. Col. Son Khaw Pau cu Defence Minister cun a phuah i a ralbawi thilthuam a phawihter i an i ṭhen.

1965 kum ah India Prime Minister cu Indira Gandhi a si i Kawl ram Yangon khua a ra tlawng. General Ne Win nih, “Na ramchung um Chin ram ralhrang hruaitu hna na ka tlaihpiak lai,” tiah a cah.

Pu Hrang Nawl cu Pu Za Ngen dawr ah Pu Za Ngen nih chaw a dawrter. Pu Hrang Nawl cu a khuasak a har tuk caah Pu Za Ngen dawr i a ṭuan nak cu a si.

Ni khat cu Aizawl District Commissioner pa nih, “Pu Hrang Nawl cu tlaih ding na si cang,” tiah a rak chimh caah a rannak in Shillong ah a zaam. A kal lioah an i citmi an motorcar accident a tong i a hmaiha zong te an tlong dih. Ṭha lote in a hliam i sii-inn ah an chiah.

Mah lioah cun India CID nih sii-inn ah cun an hung tlaih i thla l0 thong ah an thlak hnuah Kawl ram ah an kuat. Gen. Ne Win cozah nih a bia ceih loin kum 8 thong ah an thlak.

Hremnak a phunphun a tuar; thongchin tiang ah an chiah i ceu hmu loin, chun le zan si hngal loin ni tampi an chiah. Pu Hrang Nawl cu a thong tlaknak in kum 7nk ah a nupi Sayama Sui Thluai nih, “Bawi Cin pa cu ka awr kho ti lo,” tiah a chungkhat sinah a theihter hna. Rev. Sangawi nih, “A mawh hrimhrim lo,” a ti.

Pu Hrang Nawl cu 1974 kumchung ah a bia ceihpiak awkah Mandalay thong in Hakha an phanhpi. Pu Hrang Nawl cu Hakha a phan lai an ti ni cu Hakha pi amah don ah an chuak cio. A hri le a hrengte he cun an hun phanhpi i tampi nih an ṭah.

Asinain hraphria tuk in a kaltakmi hna nufa hna muihmai le aw-aan cu an khuahte in a de ruam ti lo. A bia cu mah kumchung ah cun an ceih i luatnak degree an pek. Asinain Pu Hrang Nawl cu thonginn cun a luat ni cu innṭinnak hmun hmanh ngei loin a um.

Pu Hrang Nawl cu thong cun a luat cang nain innchungkhar caah tlam a tling ṭhan ti lo. Leengleh tlangval nunning a phan hoi cang. Nupi ziaza ṭha le cathiam nu hi cu a tuaktan ti rua lo.

‘Ziaza le hruh cu remh khawh a si, muichiat cu remh ṭhan khawh a si ti lo,’ tiah a rak chim tawn. Cucaah maw a si hnga zeidik, Sakta khua mi Nu Sui Hi cu 1976 kumchung ah a ṭhit ko. A rak tuakning in le a ruahning bang ziaza le hruh cu a remh khawh ti rua lo ta.

Khuasak tintuknak ah amah tu lungthu tappi le cawidan tlaitu le umkheng te ṭawltu ah a hung i cang. Culengah nau-ek, naupuan le thil dangdang sutu ah a buai peng. A mui tu cu ṭamh hau loin a chunchun le a zanzan in aa dawh peng ko.

A chimning le a ruahning bang thil a kal kho ti lo. Cucaah a Khrihfabu (The Church) upa pawl nih 1999 kumchung ah an ṭhen hna i pahmei in a voihnihnak a um ṭhan.

An i ṭhen hnu 2002 kumchung a fapa Van Tum nih tang hra a cawn lioah a thihtak ṭhan i ‘Saupi nun zong ka zuam ti lo,’ tiah a lungfah tuk ah a chim. A chim bantukin kum sau a nung ve ti lo; 2004 kumchung ah pahmei dirhmun in ruak suannak inn hmanh ngei loin a chan a dong.

Pu Hrang Nawl cu chungkhar pawcawmnak ruah ah 1978 kum in Mizo ram Aizawl khua ah har ngaiin khua a sa. Amah kutke ṭan in lakphak dawr a tuah. Puan aa menh i lakphakti cawh le changreu ser ah lusam hngal loin khua a sa.

Hrang Nawl uah fah le ruamkai na lakah, hmette in tuhmui le namtong tlai bal lo, tappi umkheng le mah rawl einak pakan taktak hmanh a ṭawl bal lomi minung nih, cu bantuk rianhrang ṭuan cu vun zoh ahhin thin maw a ṭil maw thin dik a hung.

Pu Hrang Nawl cu a chuah hlan in Khrihfa a si cang. Zeicahdah tiah a pa cu Thantlang peng ah Khrihfa a si hmasa bik a si leng ah Pastor rian a ṭuan hmasa bik hmawngṭhiamtu a rak si caah Khrihfa a sinak a muru cu a lungchung ah a umpeng i Baibal le Khrihfa minthang hna tuanbia rel ah a kaa a thaw ngai i Pu Hram Tlai ṭhenhmi ‘The Norman Christian Life’ cauk cu a rel lengmang i ‘Hrinṭhannak’ taktak cu a vun hmu.

Cucaah a hrinṭhannak in kum riat hnuah ‘The Church’ timi ‘Khrihfabu’ ti min bunh in 1992 kum ah buthar cu a hun dirh. Mah hnu cun Pathian bia ceih le cawnpiak lawnglawng a kaa thawtnak bik ah a hman cang.

Tang ruk a rak cawn lio i solo a rak sakmi ‘Porhlawt le ruamkainak vialte; Atu zei ah ka rel ti lo,’ timi hla kha hmang in Pathian nih a auhnak hla ah a cang taktak ko. A hlan i a nunning hna kha cu a fih in a fih ko cang.

1997 kumchung ah a pa Rev. Van Lo Diamond Jubilee tuahpiak ding a hung si cang i a chimmi bia cu, ‘Van Lo sunparnak le thangṭhatnak caah Jubilee tuahpiak a hau lo. Pathian sunparnak le thangṭhatnak lawng tuah ding a si ko. Kei cu Van Lo conglawmhnak le sunlawihnak hmun ah cun kaa tel lai lo,’ tiah a ti.

A pa Jubilee ah i tel cu chim lo a fale vialte zong kal a thlauh hna. Pu Hrang Nawl cu biachim a thiam i a dang a nal caah Baibal lei cawnpiaknak le ‘The Church’ timi kong fianternak ah a muru taktak a khen khawh lengmang caah a Khrihfabu cu an karh lengmang.

Chin ramchung lawng si loin Mizo ram in Kawl ram tiang zumtu hawi tampi a ngei. Chin ramchung ah khua 22 ah zumtu Khrihfabu a ngei. 2002 kumchung ah Kalaymyo ah cawmpiaknak inn pakhat a sak i cawnpiaknak cu a thih tiang a ngei.

Bik-Awi theology tiah a aupi lengmang. “An chim lengmangmi hi ‘kan palh diam’ ti an hngalh lo ahcun biatak an hngal kho lai lo,” tiah a ti. Pathian Thawngṭha lawng chim ding a si. Bu hi sual a si, Christmas a hmaan lo, cheuhra cheukhat pek hi a hmaan lo, tiah a cawnpiak hna. ‘Chin mi nih thih hnu i ruakṭamh kan hmanmi zong hi a hmaan lo,’ a ti.

Pu Hrang Nawl cu Mizo ram um a Khrihfabu veh le cawnpiak ah 2004 kum February thlachung ah a kal. Jeep a kalmi a um lo caah Motor-cycle citphirh in Kalaymyo cun a pok i Ṭio tiang a kal.

Motor-cycle nih a hlawhsaih le thli nih a hranh tuk caah kiktlaih dam lo nawn khin Ṭio cu a phan. Cu bu cun Jeep in Camphai ah a lan. Camphai khua zongah cun dinh loin a chunchun le a zanzan in a Khrihfabu cu a cawnpiak hna. Kal aa timhmi khua Aizawl lei kalnak ding ca zong a hawile nih tlamtling te in an tlangtlak piak dih cang.

Mah a kal lai zan i a cawnpiaknak a dih cun zuninn ah a va kal i a tha a dih caah a tho kho ti lo i cuka ahcun an va hlawm. A zual ngai caah Aizawl lei ah kal ṭhan loin Kalaymyo leitu ah kir ding in an ruah i Ṭio ah an vun chiah.

Ṭio in an tunu Thla Sung nih, ‘Ka pu Hrang a zawt  a zual tuk i nihin kan vun tlunpi lai,’ tiah Kalaymyo leitu ah phone in a vun chawnh hna. Kalaymyo lei tufa, chungkhat pawl le a Khrihfabu pawl cu an lau ngai i khua a phunphun an rak khang.

February 28 zan suimilam 8 ah an phan i a umnak a inn ah an chiah. Siizung panh cu a duh lo caah inn ah cun an thlopbul. Nupi um lo, fale nih le pa duhning in an thlopbul thiam lo. Kalaymyo khi tluk khua linsa ahkhin a khua a sik i a ti a hal tawn.

Amahte in a tho i mei kau aa tim. Thing tihchom hmanh um loin muipadap khualeng ah amahte in thekhreu kawlchom in mei cu aa kau i a khua a lum hin a it tawn. 2004 kum October 1 ni ah Dr. Hmuh Thang nih, ‘Na cuap a ṭha ti lo.

Yangon siizunglei na panh a hau,’ tiah a ti caah October 2 ni ah Yangon ah an kalpi. Siibawite nih, ‘Cuap khensar a si i electric in em a hau,’ an ti caah electric cun an em. Tlawmte a hung ṭha deuh bang a ti caah Pu Zatu te inn ah an ṭinpi.

Tlawmpal a um hnuah a zual ṭhan i Insein siizung ah an lekpi ṭhan. A zual deuh lengmang i November 22 ni tiang cu bia a chim kho nain 23 ni cun hmurkaa a ngei ti lo.

Hnabei dong a si cang caah November 25 ni ah vanzuanglawng in Kalaymyo ah an zuanpi i a inn ah an phan. Hmurkaa ngei ti lo cun a thaw lawng zoh a si i December 1 ni zanlei suimilam 3:30 pm ah a nunnak a dong.

Pu Hrang Nawl ruak cu Hakha ah vui ding, tiah an khan caah December 2 ni zing ah Hakha khua a u Rev. Sangawi inn ah an phanhpi i a ruak cu an suan. 2004 kum December 3 ni ah a fapa  David Van Tum thlaanpawng Nawi lam thlaanmual ah an vui.

( By Dr. Bawi Hu )